Αγιος Νικόλαος Θων | Η αίγλη του του μικρού άγνωστου ναού στους Αμπελόκηπους

Tο σημαντικό μνημείο της Αθήνας και σπάνιο δείγμα αρχιτεκτονικής του περασμένου αιώνα, που βρίσκεται στη διασταύρωση των λεωφόρων Αλεξάνδρας και Κηφισίας, αποδόθηκε το 2020, ανήμερα του εορτασμού του Αγίου Νικολάου, αποκατεστημένο από το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, στους Αθηναίους και στην Ενορία Αγίου Δημητρίου Αμπελοκήπων.

Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!

Πληροφορίες για το μνημείο

Όπως αναφέρει το ΥΠΠΟΑ, ο ναός του Αγίου Νικολάου Θων, κηρυγμένο ιστορικό μνημείο (με απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού το 1979) είναι τρουλαίο περίκεντρο κτίσμα, με προεξάρχουσα την ημικυλινδρική αψίδα του ιερού στα βορειοανατολικά. Οι εκτεταμένες εργασίες συντήρησης αποκάλυψαν τον αρχικό γεωμετρικό διάκοσμο και τις τοιχογραφίες του, ενώ αποκαταστάθηκαν τα ξύλινα παράθυρα, η θύρα και τα περίτεχνα βιτρώ, που λέγεται ότι έφερε ο Θων από τη Ρωσία. Υλοποιήθηκαν εκτεταμένες αναστηλωτικές εργασίες, καθώς και σωστικές επεμβάσεις συντήρησης. Ακόμη, διαμορφώθηκε ο περιβάλλων χώρος και τοποθετήθηκαν ενημερωτικές πινακίδες.

Έγινε τρισδιάστατη αποτύπωση του συνόλου του μνημείου με την βοήθεια σαρωτή laser, ενώ όλα τα ανάγλυφα αρχιτεκτονικά στοιχεία αποτυπώθηκαν με φωτογραμμετρική μέθοδο με τη βοήθεια οπτικών σαρωτών. Συντηρήθηκε ακόμη και το σκαλιστό κωδωνοστάσιο, εξωτερικά του ναού. Ο ναός του Αγίου Νικολάου είναι το μόνο κατάλοιπο που διατηρείται σήμερα από τα οικοδομήματα της έπαυλης «Mon Caprice», του κτήτορα του ναού, Νικολάου Θων, αυλικού και επιμελητή της Βασιλικής Χορηγίας του Γεωργίου Α΄ και διευθυντή του Βασιλικού Θεάτρου. Η έπαυλη κτισμένη σε σχέδια του Ερνέστου Τσίλερ περιτριγυριζόταν από έναν μεγάλο κήπο με πυκνή βλάστηση, κοσμημένο με γλυπτά των Γεωργίου Βρούτου και Γεωργίου Φυτάλη, και πολλές προτομές αγωνιστών, φιλελλήνων, πολιτικών κ.ά

Σχέδια του Αναστασίου Μεταξά

Ο ναός κτίστηκε σύμφωνα με σχέδια του αρχιτέκτονα Αναστασίου Μεταξά -και όχι του Τσίλλερ όπως αποδίδονταν μέχρι πρόσφατα- και εγκαινιάστηκε στις 26 Μαρτίου 1895, παρουσία υψηλών προσκεκλημένων. Η εξωτερική επιφάνειά του διαμορφώνεται πλαστικά, με οριζόντιες παράλληλες ταινίες που διαχωρίζονται με σκοτίες και στην ανώτερη στάθμη διαμορφώνεται ζώνη με έκτυπα κυκλικά στοιχεία. Τα ανοίγματα του ναού πλαισιώνουν παραστάδες με γύψινα επίκρανα κορινθιακού τύπου, ενώ τα δύο αντιδιαμετρικά παράθυρα φέρουν αξιόλογες υαλογραφίες (βιτρώ), ρωσικού εργαστηρίου.

Ο εξωτερικός χρωματισμός, από τον οποίο σήμερα σώζονται μόνο τοπικά ίχνη, με διαβαθμίσεις στις αποχρώσεις και απομίμηση φλεβώσεων μαρμάρου, αναδεικνύει ακόμα περισσότερο την επιμελή κατασκευή του ναού και την κομψότητά του. Εσωτερικά ο ναός διακοσμείται με την τεχνική al secco κατά ζώνες, με την κατώτερη να μιμείται ορθομαρμάρωση. Στον τρούλο εικονίζεται ο Παντοκράτορας μεταξύ ευαγγελιστών και προφητών, στον κόγχη η Θεοτόκος ένθρονη βρεφοκρατούσα και εκατέρωθεν αυτής ο Ευαγγελισμός. Το ιερό βήμα διαχωρίζεται από τον κυρίως ναό με ξύλινο τέμπλο.

Ανατινάχθηκε

Το 1944, κατά τη διάρκεια των ένοπλων συγκρούσεων των Δεκεμβριανών η έπαυλη του κτήματος Θων, το οποίο ήδη από το 1921, έχει αλλάξει ιδιοκτήτη, αλλά και χρήσεις, ανατινάχθηκε. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1947, κατεδαφίστηκε. Με την ανοικοδόμηση πολυώροφων κτισμάτων στην περιοχή, από τα μέσα του 20ου αιώνα και εξής, ο ναός του Αγίου Νικολάου εντάσσεται σε ένα περιβάλλον, εντελώς ξένο από το αρχικό του. Νεότερες έρευνες ανακάλυψαν την ύπαρξη ενός σχεδόν πιστού αντιγράφου του ναού του Αγίου Νικολάου, επίσης κυκλικό, στο κτήμα της αείμνηστης Μαρίας Χορς, (κτήμα Παναγιωτόπουλου) της σημαντικής Ελληνίδας χορογράφου, στη Σαλαμίνα.

«Σήμερα ο ναός Αγίου Νικολάου Θων παραδίδεται φωτισμένος εξωτερικά αναδεικνύοντας ένα σπάνιο μνημείο, που παρέμενε κατεστραμμένο και αθέατο για πολλές δεκαετίες», καταλήγει η ανακοίνωση του ΥΠΠΟΑ του 2020.

Το κτήμα Θων και η ιστορία του

Νικόλαος Θων γεννήθηκε στην Αθήνα το 1850. Πατέρας του ήταν ο Βαυαρός λογιστής Καρλ Κριάνιαν Φρίντριχ Θων που ήρθε στην Ελλάδα με την ακολουθία του Όθωνα και παντρεύτηκε τη ΜαριγώΒογιατζή η οποία καταγόταν από τα Καλάβρυτα.

Ο Ν.Θων υπήρξε ανώτερος αυλικός και επιμελητής της Βασιλικής Χορηγίας του Γεωργίου Α’ ο οποίος του ανέθεσε τη διαχείριση και φροντίδα της ανέγερσης του Βασιλικού Θεάτρου (αργότερα ονομάστηκε Εθνικό). Απέκτησε μεγάλη ακίνητη περιουσία και υψηλή θέση στην αθηναϊκή κοινωνία. Φέρεται ως ιδιοκτήτης ακινήτων στην οδό Ιπποκράτους, ενός άλλου κτήματος κοντά στο Χαϊδάρι, το οποίο είχε μικρό περίπτερο που το επισκεπτόταν ο Γεώργιος Α΄, όπως επίσης και του κτήματος με την έπαυλη στους Αμπελοκήπους. Πριν χτίσει την περίφημη αυτή έπαυλη, διέμενε στην περιοχή που ονομαζόταν «Νεάπολις», όπου είχε συγκεντρωθεί η αριστοκρατία της εποχής εκείνης. Συμμετείχε επίσης και σε άλλα κοινωνικά και αθλητικά δρώμενα.

Αναφέρεται και ως δέκατο μέλος στην εφημερίδα «Περί διορισμού επιτροπής επί των Ολυμπιακών Αγώνων» και διατέλεσε Πρόεδρος του Πανελληνίου Γυμναστικού Συλλόγου. Επίσης, χρηματοδότησε το χτίσιμο του καμπαναριού του Αγίου Γεωργίου στην κορυφή του Λυκαβηττού. Ο Ν. Θων παντρεύτηκε τη Σοφία Τριανταφύλλου και απέκτησε έξι παιδιά: τη Μαρία, την Αγγελική, τον Μιλτιάδη, την Ιουλία, τον Κάρολο και τον Αγαμέμνονα. Το κτήμα του Νικολάου Θων είχε πρόσοψη στη Λ.Αλεξάνδρας, στη Λ. Κηφισίας και στις σημερινές οδούς Αιτωλίας και Θεοφάνους. Έκτισε με πέτρα στη δεκαετία του 1880 την περίφημη ομώνυμη έπαυλή του με σχέδια του Ερνέστου Τσίλλερ.

Η έπαυλη ήταν  καλοκτισμένη με ορατή λιθοδομή, με μαρμάρινα περιθώρια στα παράθυρα, με μαρμάρινη απλόχωρη βεράντα και ωραία στέγη. Στο επάνω πάτωμα υπήρχε ένα μεγάλο τζάκι. Χαρακτηριστικός ήταν ο πράσινος κωνικός πυργίσκος με το αλεξικέραυνο και τα παράθυρα με τα θαυμάσια βιτρό.

Ανάμεσα στη βλάστηση από πεύκα, φοίνικες, οπωροφόρα, καλλωπιστικά και παρτέρια με εξωτικά φυτά και λουλούδια, υπήρχαν οκτώ γλυπτικές συνθέσεις και δεκάδες προτομές αγωνιστών, φιλελλήνων, πολιτικών. Ανάμεσα στα γλυπτά ξεχώριζε ένα θαυμάσιο έργο με τίτλο«Αρμονία» ή «Νύμφη με άρπα», με πιθανό γλύπτη τον Γ. Βρούτο, το «Κορίτσι με το Ζαρκάδι», έργο του Γ. Φυτάλη, το «Παιδί με τον Κάβουρα», γλυπτική σύνθεση του Γ.Βρούτου που παρίστανε άγγελο να εναγκαλίζεται τη γήινη σφαίρα.

Το πεντελικόμάρμαρο που επέλεξε ήταν πολύ διαυγές.Το 1921 οι κληρονόμοι του Ν. Θων πούλησαν ολόκληρο το συγκρότημα σε δύο Έλληνες επιχειρηματίες. Στη δεκαετία του ’30 μια πτέρυγα λειτούργησε για λίγο ως κλινική και θεραπευτήριο ενώ από το 1936 εγκαταστάθηκε εκεί το εκπαιδευτήριοτου Γεώργιου Νεστορίδη, με ενοίκιο.

Τον 20οαιώνα στον κήπο του κτήματος δημιουργήθηκε μπυραρία που ήταν από τις πιο φημισμένες της Αθήνας. Οι θαμώνες της μπορούσαν να έχουν μαζί τους φαγητά, ενώ το κέντρο διέθετε τυριά, σαλάτες και μπύρα χύμα σε μεγάλα ποτήρια. Το 1918 εγκαταστάθηκε εκεί το τάγμα ασφαλείας του Παύλου Γύπαρη, του πιο έμπιστου συνεργάτη του Ελευθέριου Βενιζέλου. Το υπόγειο της έπαυλης χρησιμοποιήθηκε τότε ως φυλακή.

Σε αυτόν τον χώρο έγινε η σύλληψη του διπλωμάτη Ίωνα Δραγούμη, το απόγευμα της θερμής Παρασκευής στις 31 Ιουλίου του 1920.Το 1921, οι κληρονόμοι του Ν. Θων πούλησαν ολόκληρο το συγκρότημα σε δύο Έλληνες επιχειρηματίες, τον Πλάτωνα Ανδριτσάκη και τον ξάδερφό του Νικόλαο Ι. Ηλιόπουλο. Τις διαπραγματεύσειςέκανε ο Πλάτων Ανδριτσάκης, που αγόρασε το πίσω μέρος του κτήματος με τους καταργημένους στάβλους και τον διώροφο οικίσκο.

Η έπαυλη με όλα τα αριστουργήματα τέχνης, καθώς και ο ναός του Αγίου Νικολάου περιήλθαν στον Ν. Ι. Ηλιόπουλο. Στην έπαυλη πρωτοεγκαταστήθηκε ο Πλάτων Ανδριτσάκης με τη σύζυγό του Παρασκευή. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 μια πτέρυγα λειτούργησε ως κλινική του Καράμπελα. Το 1932 λειτούργησε ,στον ίδιο χώρο για λίγα χρόνια, το ¨Θεραπευτήριο Αμπελοκήπων – «Έπαυλις Θων» με εσωτερική νοσηλεία και 15 εξωτερικά ιατρεία. Το 1936 χρησιμοποιήθηκε από τον Γεώργιο Νεστορίδη ως εκπαιδευτήριο Νεστορίδη.

Ο ιδιοκτήτης της έπαυλης Ν. Ι. Ηλιόπουλος δεν είχε διαδόχους, αλλά είχε δύο ανίψια με το ίδιο ονοματεπώνυμο. Στον έναν πρόσφερε ένα τμήμα του οικοπέδου επί της Κηφισίας, ο οποίος το οικοδόμησε στη δεκαετία του 1960.

Στον άλλο ανιψιό, που ήταν άτεκνος, έγραψε την υπόλοιπη περιουσία με τους εξής όρους: εάν αποκτούσε παιδιά, η περιουσία θα περιερχόταν στους απογόνους του∙ εάν όμως παρέμενε άτεκνος, η περιουσία του –σύμφωνα με τους όρους της διαθήκης- θα περιερχόταν στα ακόλουθα ιδρύματα: Γηροκομείο Αθηνών, Σανατόριο«Σωτηρία» και Άσυλο Ανιάτων. Στη διάρκεια των Δεκεμβριανών του 1944 που ήταν σε έξαρση τα πολιτικά πάθη, το κτήμα Θων ανατινάχθηκε από τη μία παράταξη των αντιμαχομένων. Καταστράφηκε τομεγαλύτερο μέρος της έπαυλης και των αγαλμάτων, ενώ διασώθηκε ο μικρός ναός του Αγίου Νικολάου. 

Το 1946 άρχισε η εκκαθάριση και ανεγέρθηκε ένα τεράστιο ακαλαίσθητο συγκρότημα πολλών καταστημάτων με πρόσοψη στη Λ. Αλεξάνδρας και στη Λ.Κηφισίας. Ο ανιψιός και κληρονόμος Ν. Ηλιόπουλος εισέπραττε τα ενοίκια από τα καταστήματα. Μετά τον θάνατό του τα νέα κτίσματα και ο ναός περιήλθαν στα ιδρύματα που προαναφέρθηκαν.

Μερικά από τα καταστήματα αυτά ήταν το ζαχαροπλαστείο«ΘΩΝ», εμποροραφείο, επιχείρηση με γεωργικά μηχανήματα, βιοτεχνία υποκαμίσων, κατάστημα επισκευών ραδιοφώνων και ηλεκτρικών συσκευών, καθαριστήριο, είδη κομμωτηρίου, κατάστημα σύγχρονων επαγγελματικών πλυντηρίων, εργαστήριο κατασκευής συρματοπλεγμάτων για περιφράξεις, φωτογραφείο, βιοτεχνία κουμπιών, βιοτεχνία. 

Άγιος Νικόλαος… Ο Ναός που έχτισε και βάφτισε ο Θών με το όνομα του
Είναι ο μόνος κυκλικός ναός που έχουμε στην Αθήνα, αφού σχεδιάστηκε κατά παλαιότερα ευρωπαϊκά πρότυπα. «Υπάρχει, μάλιστα, και δίδυμός του ναΐσκος στη Σαλαμίνα», μας λέει η κ. Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, καθηγήτρια στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και διευθύντρια των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη.

«Τα βιτρό του ναού κι έναν χρυσό σταυρό τα είχε φέρει ο Θων από τη Ρωσία, ενώ η καμπάνα είχε φτιαχτεί από το ελληνικό πυριτιδοποιείο». Το έργο του Τσίλερ μετά τον πόλεμο δεν ευτύχησε. Η έπαυλη, που είχε βομβαρδιστεί και υποστεί πολύ σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια του πολέμου, δεν αποκαταστάθηκε.

Αφέθηκε στην τύχη της και μερικά χρόνια αργότερα γκρεμίστηκε. Οσο για τη μοίρα που είχαν τα πολύ αξιόλογα γλυπτά που κοσμούσαν τον περίβολο, αυτή αγνοείται. Στο μεταξύ, οι πληγές που σήμερα φέρει ο ναΐσκος χρονολογούνται στο πολύ πρόσφατο παρελθόν -μέχρι πριν από μερικά χρόνια βρισκόταν στο κέντρο ενός υπαίθριου γκαράζ που λειτουργούσε στο κτήμα Θων.Το 1979, με ομόφωνη απόφαση του δημοτικού συμβουλίου της Αθήνας, το κτήμα Θων είχε χαρακτηριστεί χώρος πρασίνου.