Oι σχέσεις “αγάπης-μίσους” Erdogan-Putin | Ανάλυση Politico

O Τούρκος Πρόεδρος Recep Tayyip Erdoğan και ο Ρώσος ομόλογός του Vladimir Putin έχουν μία πολύ περίεργη σχέση: Κάποιες φορές είναι στενοί στρατηγικοί εταίροι, αλλά κάποιες άλλες σκληροί περιφερειακοί αντίπαλοι.

Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!

Από τους Victor Jack και Leyla Aksu/Politico

Προς το παρόν, ο Τούρκος ηγέτης θεωρεί τον εαυτό του ως μεσάζοντα και έδωσε το παρών στο παλάτι Dolmabahçe, στην προκυμαία του Βοσπόρου, την περασμένη εβδομάδα, προκειμένου να καλωσορίσει προσωπικά τους Ουκρανούς και Ρώσους διαπραγματευτές που συναντήθηκαν για τις ειρηνευτικές συνομιλίες.

Αναλαμβάνοντας αυτόν τον ρόλο, ο Erdogan πατάει πάνω σε ένα λεπτό τεντωμένο σκοινί. Η σχέση μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας είναι βαθιά περίπλοκη και γεμάτη ιστορία. Είναι μια σχέση που έχει στοιχειωθεί από εντάσεις για τους Τατάρους της Κριμαίας, την ενεργειακή εξάρτηση και τους πολέμους στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, τη Συρία και τη Λιβύη. Μόνο τα τελευταία χρόνια, η Τουρκία κατέρριψε ένα ρωσικό πολεμικό αεροσκάφος, οι ρωσικές αεροπορικές επιδρομές στη Συρία σκότωσαν 33 Τούρκους στρατιώτες και ο πρεσβευτής της Μόσχας στην Άγκυρα δολοφονήθηκε.

Μέλος του ΝΑΤΟ, η Τουρκία έχει χαρακτηρίσει πολλάκις τη σύγκρουση στην Ουκρανία «πόλεμο», έχει μπλοκάρει τα ρωσικά πολεμικά πλοία από τη Μαύρη Θάλασσα και έχει πουλήσει αποτελεσματικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar στις ουκρανικές δυνάμεις, προκαλώντας την οργή της Μόσχας. Από την άλλη πλευρά, η Άγκυρα έχει επίσης προκαλέσει ενόχληση στο Κίεβο με την άρνησή της να επιβάλει κυρώσεις στη Ρωσία, με τον προεδρικό εκπρόσωπο Ibrahim Kalın να λέει ότι ο κόσμος δεν έχει την πολυτέλεια «να κάψει γέφυρες με τη Ρωσία».

«Κινείται εντελώς διαφορετικά σε σχέση με τους άλλους συμμάχους του ΝΑΤΟ», δήλωσε στο Politico ο Steven Cook, ανώτερος συνεργάτης στο Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων και ειδικός στην τουρκική πολιτική. «Οι Τούρκοι προσπαθούν πραγματικά να τοποθετηθούν με τρόπο που να υποστηρίζει την ουκρανική κυριαρχία, αλλά θέλουν επίσης να χρησιμοποιήσουν τις καλές τους υπηρεσίες και στα δύο μέρη προκειμένου να μεσολαβήσουν».

«Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 10 ετών, οι Τούρκοι είχαν πραγματικά οδηγήσει στα άκρα τη σχέση τους με τις ΗΠΑ, ήταν πολύ δυσαρεστημένοι με αυτές», είπε, προσθέτοντας ότι η Ρωσία παρουσιάζει τώρα για εκείνους (τους Τούρκους) μια καλή εναλλακτική. «Έχουν μια αρκετά καλή εργασιακή σχέση». Ποια όμως είναι τα επτά βασικά σημεία που έχουν σφυρηλατήσει τις σχέσεις Άγκυρας-Μόσχας τα τελευταία 10 χρόνια;

Η εύθραυστη ισορροπία των σχέσεων Πούτιν και Ερντογάν | Τα 6+1 «καυτά» ζητήματα

1. Προσωπικές σχέσεις

Η σχέση μεταξύ Putin και Erdogan μετατράπηκε από εχθρότητα σε συντροφικότητα χάρη σε μια απόπειρα πραξικοπήματος εναντίον του Erdogan το 2016. Οι δυο τους διατήρησαν εγκάρδιους δεσμούς μέχρι τον Νοέμβριο του 2015, όταν ένα τουρκικό F-16 κατέρριψε ένα ρωσικό βομβαρδιστικό στα σύνορα Συρίας-Τουρκίας.

Ο Putin κατήγγειλε με οργή το περιστατικό ως «μαχαίρι στην πλάτη». Μέσα από μια 10μηνη αντιπαράθεση, η Μόσχα επέβαλε οικονομικές κυρώσεις, συμπεριλαμβανομένων προτροπών από τη Μόσχα να αποφεύγουν οι πολίτες της να ταξιδεύουν στην Τουρκία, η οποία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στους Ρώσους τουρίστες. Αυτό τελικά ανάγκασε τον Erdogan να ζητήσει συγγνώμη από τον Putin.

Ωστόσο, ήταν η απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου 2016 στην Τουρκία που θα έφερνε τους δύο ηγέτες πιο κοντά από ποτέ.

«Ενώ ο [πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Barrack] Obama και οι Ευρωπαίοι ομόλογοί του παρακολουθούσαν αμέτοχοι, ο Putin έγινε αμέσως ο σωτήρας του Erdogan και του υποσχέθηκε όλη την υποστήριξη που μπορούσε να του δώσει», δήλωσε ο Kemal Kirişci, καθηγητής και ανώτερος συνεργάτης στο Ινστιτούτο Brookings. «Και πάντα υπήρχαν φήμες ότι ήταν οι Ρώσοι ήταν εκείνοι που είχαν προειδοποιήσει τον Erdogan».

Έτσι, δεν ήταν καθόλου τυχαίο όταν ο Τούρκος πρόεδρος επέλεξε την Αγία Πετρούπολη ως το πρώτο του ταξίδι στο εξωτερικό μετά το πραξικόπημα και όχι τις Βρυξέλλες ή την Ουάσιγκτον.

«Η σχέση του με τη Δύση πήγε από το κακό στο χειρότερο», είπε ο Kirişci, «και οι αυταρχικοί ηγέτες είναι πολύ καλοί στο να ενώνονται κάτω από δυσκολίες».

Στην πραγματικότητα, αυτή η «κόλλα» που έδεσε τους δύο ηγέτες μεταξύ τους ήταν τόσο ισχυρή που οι ειδικοί λένε ότι βοήθησε στο να ξεπεραστούν γεγονότα που κανονικά θα κατέστρεφαν μια διμερή σχέση, συμπεριλαμβανομένου του πρεσβευτή της Ρωσίας στην Τουρκία ο οποίος σκοτώθηκε από έναν αστυνομικό εκτός υπηρεσίας στην Άγκυρα το 2016, κατά τη διάρκεια μιας περιόδου πυρετωδών εντάσεων για τη συμμετοχή της Ρωσίας στον πόλεμο της Συρίας, και των δεκάδων Τούρκων στρατιωτών που σκοτώθηκαν από ρωσικές αεροπορικές επιδρομές στη Συρία το 2020.

2. Τάταροι στην Κριμαία

Οι Τάταροι της Κριμαίας είναι επίσης ένα τεράστιο αγκάθι στις σχέσεις Μόσχας και Άγκυρας. Η Τουρκία έχει ιστορικούς δεσμούς με τους Τατάρους της Κριμαίας, μια τουρκική εθνοτική ομάδα ντόπιων της χερσονήσου, στην οποία κατοικούν σήμερα περίπου 300.000 από αυτούς. Με εντολή του Ιωσήφ Στάλιν το 1944, περισσότεροι από 200.000 Τάταροι απελάθηκαν βίαια στην Κεντρική Ασία, όπου οι μισοί πέθαναν. Μόλις το 1989 τους επιτράπηκε να επιστρέψουν.

Δεδομένου του εθνοτικού τους δεσμού και της μεγάλης διασποράς των Τατάρων στην Τουρκία, ο Erdogan σπεύδει συχνά να τους υπερασπιστεί. Η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία το 2014, η οποία αναβίωσε τους φόβους της κοινότητας από την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης, αποδείχθηκε μια ιδιαίτερα δύσκολη στιγμή για την Τουρκία.

Η Άγκυρα εναντιώθηκε αμέσως της προσάρτησης, διατήρησε επαφή με τους ηγέτες των ντόπιων εκεί, χρηματοδότησε ένα νέο Ταταρικό Κέντρο στο Κίεβο και αθόρυβα διαπραγματεύτηκε την απελευθέρωση δύο Τατάρων πολιτικών από τη φυλακή. Ο Erdogan ισχυρίστηκε επίσης το 2014 ότι είχε λάβει διαβεβαιώσεις από τον Putin ότι θα προστατεύονται.

Ο Kirişci υποστηρίζει ότι αυτή η υποστήριξη είναι μέρος μίας εσωτερικής —και εκλογικής— στρατηγικής για τον Erdogan. «Έχει να κάνει περισσότερο με την εσωτερική πολιτική στην Τουρκία», είπε. «Κάθε ψήφος μετράει για τον Erdogan, του οποίου η δημοτικότητα μειώνεται καθώς τα οικονομικά προβλήματα συνεχίζουν να συσσωρεύονται».

«Είναι σε συμμαχία με ένα εξτρεμιστικό τουρκικό εθνικιστικό κόμμα για να διαιωνίσει την κυριαρχία του, [και] για αυτούς, οι Τάταροι είναι πολύ σημαντικοί», πρόσθεσε, υποστηρίζοντας ότι οι εθνικές εκλογές το 2023 «βαραίνουν» πολύ το μυαλό του Erdogan.

3. Η ασφάλεια της Μαύρης Θάλασσας

Στη Μαύρη Θάλασσα, η ρωσοτουρκική συνεργασία αυξήθηκε σταδιακά μετά την ανάκαμψη από το υψηλό σημείο της έντασης το 2016. Η Τουρκία ελέγχει την πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα μέσω των Στενών του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων, αλλά σύμφωνα με τους όρους της Σύμβασης του Μοντρέ του 1936, πρέπει να εγγυάται την «πλήρη ελευθερία» στα πολιτικά πλοία που διέρχονται και επιτρέπεται να εμποδίζει στρατιωτικά πλοία μόνο σε περιόδους πολέμου.

Οι σχέσεις των δύο κυβερνήσεων στη Μαύρη Θάλασσα αντικατοπτρίζουν σε μεγάλο βαθμό την τροχιά της ευρύτερης σχέσης τους. Το 2016, καθώς οι εντάσεις μεταξύ των δύο χωρών κλιμακώθηκαν, κυρίως λόγω των αντίθετων θέσεων τους στη Συρία, ο Erdogan ζήτησε μεγαλύτερη παρουσία του ΝΑΤΟ στην περιοχή.

«Η Μαύρη Θάλασσα έχει σχεδόν γίνει ρωσική λίμνη», θρηνούσε τον Μάιο του 2016, ενώ υποστήριζε την κίνηση ενός κοινού βουλγαρορουμανικού-τουρκικού στόλου στην περιοχή.

Αλλά καθώς οι σχέσεις με τη Ρωσία αναθερμάνθηκαν μετά το πραξικόπημα και η Τουρκία απομακρύνθηκε από τις ΗΠΑ, οι δυο τους άρχισαν να συνεργάζονται στη Μαύρη Θάλασσα. Το 2017, η Άγκυρα έστειλε πολλά πολεμικά σκάφη στη βάση Novorossiysk της Μόσχας για άτυπες ασκήσεις, οι οποίες αργότερα ακολουθήθηκαν από πιο επίσημες κοινές ασκήσεις.

Εν μέσω σύγκρουσης στην Ουκρανία, ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, Mevlüt Çavuşoğlu, ανακοίνωσε στις 28 Φεβρουαρίου ότι τα στενά θα κλείσουν για τα πολεμικά πλοία. Όμως, όπως επισημαίνει ο Cook, όσα επιστρέφουν στη Ρωσία μπορούν ακόμα να πραγματοποιούν διελεύσεις. «Τώρα το ερώτημα είναι: Ποιος μπορεί να καθορίσει εάν αυτός ο ισχυρισμός είναι νόμιμος ή όχι; Θεωρείται απλά ότι οι Ρώσοι θα λένε την αλήθεια;», αναρωτήθηκε ο ίδιος.

4. Ναγκόρνο-Καραμπάχ

Στον Νότιο Καύκασο, η Ρωσία και η Τουρκία βρίσκονται σε ευθεία αντίθεση, ασκώντας μεγάλη πίεση στη συμμαχία τους. Στη μακροχρόνια διαμάχη μεταξύ της Αρμενίας και του Αζερμπαϊτζάν για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ένα αποσχισμένο έδαφος που υποστηρίζεται από την Αρμενία αλλά αναγνωρίζεται διεθνώς ως αζέρικο, η Μόσχα και η Άγκυρα υποστηρίζουν διαφορετικές πλευρές.

Το Αζερμπαϊτζάν είναι ο στενότερος διεθνής σύμμαχος της Τουρκίας και η Άγκυρα έχει προμηθεύσει στο Μπακού εδώ και καιρό τα ίδια μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar που πουλά στην Ουκρανία. Ομοίως, η Ρωσία έχει στενούς δεσμούς με την Αρμενία, οι δύο χώρες μοιράζονται ένα κοινό σύστημα αεράμυνας και η Αρμενία είναι μέλος της στρατιωτικής συμμαχίας του Οργανισμού Συλλογικής Ασφάλειας που υποστηρίζεται από τη Μόσχα.

Ακόμα κι αν η Άγκυρα εξομαλύνει τώρα τις σχέσεις της με το Ερεβάν και η Μόσχα συμφώνησε πρόσφατα να εντείνει τη συνεργασία της με το Μπακού, οι δυο τους αναγκάζονται να υπερασπιστούν τους ιστορικούς εταίρους τους μόλις ξεσπάσουν εντάσεις.

Όταν η βία κορυφώθηκε στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2016, οι δυο τους αντάλλαξαν βαριές κουβέντες, με τον Ρώσο υπουργό Εξωτερικών Sergey Lavrov να αποκαλεί την τουρκική ρητορική «απαράδεκτη». Αλλά όταν ξέσπασε πόλεμος, τον Νοέμβριο του 2020, η κριτική ήταν πιο σιωπηλή, καθώς η Ρωσία παρενέβη ως μεσολαβητής και εξασφάλισε μια κατάπαυση του πυρός, ενώ επέτρεψε στο Αζερμπαϊτζάν να διατηρήσει τα εδαφικά του οφέλη.

«Αν και βρίσκονταν στα αντίθετα άκρα της σύγκρουσης και οι δυνάμεις που υποστηρίζονταν από την Τουρκία νίκησαν εκείνες που υποστηρίζονταν από τη Ρωσία… βρήκαν έναν τρόπο να εγγυηθούν ότι η κατάπαυση του πυρός θα παρέμενε», τόνισε ο Cook από το CFR.

5. Συρία και κουρδικό ζήτημα

Η Συρία είναι ένα ακόμη μέτωπο όπου η Ρωσία και η Τουρκία συγκρούστηκαν πρόσωπο με πρόσωπο, για να επιστρέψουν τελικά σε μεταξύ τους συνεργασία, παρά το γεγονός ότι παρέμειναν στις αντίπαλες πλευρές.

Μετά το ξέσπασμα του συριακού εμφυλίου πολέμου, η σύγκρουση επεκτάθηκε γρήγορα στα νοτιοανατολικά σύνορα της Τουρκίας, πυροδοτώντας τους φόβους της κυβέρνησης για μια αυτόνομη συριακή κουρδική περιοχή στα σύνορά της, καθώς και για ένα ρεύμα προσφύγων στην Τουρκία. Με τη Ρωσία να παρεμβαίνει επίσημα για να βοηθήσει το καθεστώς του Bashar al-Assad ως μακροχρόνιου συμμάχου το 2015, ξεκίνησαν οι ρωσικές επιθέσεις στην περιοχή, βάζοντας τον Putin και τον Erdogan σε αντίπαλα στρατόπεδα.

Οι εντάσεις κορυφώθηκαν την ίδια χρονιά, με την Τουρκία να καταρρίπτει ένα ρωσικό πολεμικό αεροσκάφος που εισήλθε στον εναέριο χώρο της. Η Ρωσία συνέχισε να περιορίζει το εμπόριο και τα ταξίδια, με τον Putin να κατηγορεί την Άγκυρα ότι υποστηρίζει το Ισλαμικό Κράτος, ενώ άνοιξε ένα γραφείο αντιπροσωπείας για τους Κούρδους της Συρίας στη Μόσχα. Αλλά μόλις ο Erdogan ζήτησε συγγνώμη, οι δύο πλευρές άρχισαν να συνεργάζονται.

Αφού συμφώνησε σε μια ζώνη αποκλιμάκωσης στο Ιντλίμπ το 2018, η Ρωσία επέλεξε να μην παρέμβει στη στρατιωτική επίθεση της Τουρκίας και την εισβολή στη Συρία κατά των Κούρδων μαχητών. Και παρόλο που η κατάσταση εντάθηκε για άλλη μια φορά, καθώς σκοτώθηκαν 33 Τούρκοι στρατιώτες σε αεροπορικές επιδρομές πάνω από το Ιντλίμπ τον επόμενο χρόνο, Putin και Erdogan κατέληξαν σε συμφωνία για άλλη μια φορά. Ήταν μία εκεχειρία που υποστηρίχθηκε και από τους δύο και η οποία τέθηκε σε ισχύ το 2020, παρά τις κουρδικές δυνάμεις που έκαναν έκκληση στη Ρωσία για βοήθεια.

Η συμφωνία θέσπισε έναν διάδρομο ασφαλείας και κοινές περιπολίες, οι κουρδικές δυνάμεις θα έπρεπε να αποσυρθούν, ενώ η Τουρκία απέκτησε την ασφαλή ζώνη που ήθελε. Αν και η ευαίσθητη κατάπαυση του πυρός ισχύει προς το παρόν, η Συρία παραμένει ένα συνεχές σημείο πίεσης για τον Erdogan.

6. Προκλήσεις στη Λιβύη

Η σύγκρουση στη Λιβύη χρονολογείται από την πτώση του Muammar Gaddafi το 2011. Στον πόλεμο που ακολούθησε, τόσο ο Putin όσο και ο Erdogan αύξησαν την παρουσία τους στην περιοχή για να αναδειχθούν ως οι δύο βασικοί παράγοντες της σύγκρουσης, ενώ για άλλη μια φορά είχαν αντικρουόμενους στόχους.

Η Μόσχα είχε εδώ και καιρό υποστηρίξει το καθεστώς του Khalifa Haftar από την ανατολική Λιβύη, παρέχοντας όπλα και στρατιωτικό εξοπλισμό, με μισθοφόρους Βάγκνερ παρόντες στο έδαφος. Η Άγκυρα, από την άλλη πλευρά, τάχθηκε με την υποστηριζόμενη από τον ΟΗΕ Κυβέρνηση Εθνικής Συμφωνίας (GNA), στέλνοντας όπλα, μη επανδρωμένα αεροσκάφη, στρατιωτικούς συμβούλους και Σύρους μισθοφόρους, οι οποίοι έγειραν τη ζυγαριά, καθώς ο αγώνας για την Τρίπολη κλιμακώθηκε.

Εκτός από την αυξανόμενη γεωπολιτική επιρροή, και οι δύο χώρες διατηρούν ελπίδες για οικονομικά οφέλη από τη Λιβύη, έχοντας χάσει -προ του πολέμου- προσοδοφόρα συμβόλαια. Ωστόσο, ο Erdogan στοχεύει επίσης να εξασφαλίσει τα τουρκικά συμφέροντα στην ανατολική Μεσόγειο, υπογράφοντας μια παράνομη συμφωνία με το GNA το 2019 και χαράσσοντας νέα θαλάσσια σύνορα σε ύδατα πλούσια σε αποθέματα φυσικού αερίου κοντά στην Κύπρο.

Παρά το γεγονός ότι υποστήριξαν αντίπαλες φατρίες, ωστόσο, οι δύο ηγέτες κατάφεραν να συνεννοηθούν, όπως και στη Συρία. Ζητώντας από κοινού μια κατάπαυση του πυρός το 2020, επιβεβαίωσαν τη «δέσμευσή τους για την κυριαρχία, την ανεξαρτησία, την εδαφική ακεραιότητα και την εθνική ενότητα της Λιβύης». Αν και αυτή τη φορά, η συμφωνία δεν κράτησε…

7. Φυσικό αέριο

Παρά τις γεωπολιτικές πιέσεις, οι πολύ σημαντικοί ενεργειακοί δεσμοί μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας παρέμειναν σχετικά σταθεροί —αν και άνισα ισορροπημένοι— από το 2016.

Η Τουρκία είναι από καιρό μια μεγάλη αγορά για τη Ρωσία, λαμβάνοντας απευθείας φυσικό αέριο μέσω του αγωγού BlueStream από το 2005 μέσω της Μαύρης Θάλασσας. Σήμερα, εξακολουθεί να εισάγει το 45% του φυσικού της αερίου από τη Ρωσία, αν και αυτή η εξάρτηση μειώνεται. Ο Erdogan και ο Putin έχουν υπογράψει επίσης συμφωνίες για το έργο του αγωγού TurkStream και τον πυρηνικό σταθμό Akkuyu που υποστηρίζεται από τη Μόσχα.

Ωστόσο, με στόχο να γίνει διαμετακομιστικός κόμβος και να αυξήσει την ενεργειακή της ανεξαρτησία, η Τουρκία έχει επίσης ερευνήσει τους δικούς της πόρους και ανακοίνωσε μια ανακάλυψη φυσικού αερίου στη Μαύρη Θάλασσα το 2020. Ως επέκταση της ρητορικής της mavi vatan (μπλε πατρίδα), οι ίδιοι στόχοι κρύβονται και πίσω από την εμπλοκή του Erdogan στη Λιβύη και την παράνομη συμφωνία που καταρτίστηκε για την πρόσβαση της Τουρκίας στην ανατολική Μεσόγειο για τη δημιουργία αποκλειστικής οικονομικής ζώνης.

Ενώ η Τουρκία θα συνεχίσει να αγοράζει ρωσικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο προς το παρόν, σύμφωνα με τον αναπληρωτή υπουργό Ενέργειας Alparslan Bayraktar, οι τρέχουσες προσπάθειες της Ευρώπης να μειώσει αυτές τις εξαγωγές μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία μπορεί να θέσουν την Τουρκία μπροστά και στο κέντρο πιθανών εναλλακτικών οδών εφοδιασμού, είτε από το Αζερμπαϊτζάν, μέσω του αγωγού φυσικού αερίου Trans-Anatolian, είτε μέσω Ισραήλ, καθώς είναι στο τραπέζι συνομιλίες για έναν νέο αγωγό μετά την απόρριψη του έργου EastMed τον Ιανουάριο.