Αν το τετράπτυχο Εθνική Ανεξαρτησία – Λαϊκή Κυριαρχία – Κοινωνική Απελευθέρωση – Δημοκρατική Διαδικασία που συμπύκνωνε η Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη 1974 ήταν η μεγάλη σύλληψη του Ανδρέα Παπανδρέου όταν ίδρυε το ΠΑΣΟΚ, στη συνέχεια υπήρξε κάτι μεγαλύτερο στην κορυφή της συνθηματολογίας του: η διακήρυξη «είμαστε το κίνημα των γενεών της Εθνικής Αντίστασης, του 1-1-4 και του Πολυτεχνείου» που προετοίμασε τον θρίαμβο του 1981.
Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!Με το πρώτο απαντούσε στα μεγάλα ιδεολογικά και πολιτικά διλήμματα του ευρύτερου προοδευτικού χώρου της εποχής γύρω από τον μαρξισμό και καλούσε σε στράτευση για ανεξάρτητη, σοσιαλιστική και δημοκρατική Ελλάδα.
Ετσι η επαγγελία της Αλλαγής οριοθετήθηκε ανάμεσα στο διχασμένο κομμουνιστικό κίνημα και την επιβαρυμένη Δεξιά της εποχής. Με το δεύτερο διαμόρφωσε ένα εκπληκτικής έμπνευσης σπιράλ που έδεσε ιστορικά, ιδεολογικά και βιωματικά –αλλά και αισθητικά– τρεις γενιές, από τη γερμανική κατοχή μέχρι την κατάρρευση της δικτατορίας.
ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΜΙΑ ΝΙΚΗΦΟΡΑ ΔΙΕΞΟΔΟ ΕΠΕΙΤΑ ΑΠΟ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΔΙΩΓΜΩΝ
Αυτές οι γενιές, με τον πατριωτισμό του ΕΑΜ, τον ριζοσπαστισμό της ΕΔΑ και της αριστερής πτέρυγας της προδικτατορικής Ενωσης Κέντρου και τον ηρωισμό της νεολαίας στη νοεμβριανή κορύφωση της αντιδικτατορικής πάλης, απέκτησαν έτσι έναν κοινό παρονομαστή: το χρέος να συμπράξουν και να διαμορφώσουν τη «γενιά της Αλλαγής» ως φυσική τους συνέχεια, αλλά νικηφόρα αυτήν τη φορά.
Αυτή η σύλληψη εμπόδισε από τη μια πλευρά το ΚΚΕ να δρέψει τις δάφνες του ως «κόμμα των ηρώων και των μαρτύρων», σε συνθήκες νομιμότητας πλέον, έπειτα από τέσσερις δεκαετίες μετεμφυλιακών διωγμών. Αλλά εμπόδισε και τους παράγοντες του προδικτατορικού κέντρου να ανασυνταχθούν ως αντικαραμανλικός πόλος.
Με την άρνησή του να πάρει το δαχτυλίδι της διαδοχής του Γεωργίου Παπανδρέου ο Ανδρέας συμβόλισε την αλλαγή ιστορικής φάσης. Αυτός ο συνδυασμός συνθηματολογίας και ιδεολογικών επιλογών είχε διπλή επενέργεια στη μεταπολιτευτική Ελλάδα, η οποία αναζητούσε τον δρόμο της χωρίς να έχει καν εμπεδώσει ακόμη τον δημοκρατικό χαρακτήρα των εξελίξεων, αφού η δημοκρατία παρέμενε ασταθής και ευάλωτη, παρά τους ρεαλιστικούς χειρισμούς του Καραμανλή –που επικρίθηκαν, αβασάνιστα, ως ανοχή στη χούντα– και την απαλλαγή του δημόσιου βίου από τη βασιλεία με το δημοψήφισμα και το νέο σύνταγμα.
Από τη μια λειτούργησε ως πεδίο συσπείρωσης δυνάμεων που περιλάμβαναν από ορθόδοξες μαρξιστικές ομάδες έως το παλαιό κέντρο. Από την άλλη διαμόρφωσε ένα τεράστιο κανάλι διοχέτευσης και εκτόνωσης των διαδοχικών προοδευτικών κινημάτων που βίωσαν διαψεύσεις στο παρελθόν. Στη δεκαετία του 1940 δεν είδαν το κοινωνικό όραμα του ΕΑΜ να πραγματώνεται – εξαιτίας των λαθών του ΚΚΕ.
Στη δεκαετία του 1950 υπέστησαν διώξεις και ταπείνωση από το μετεμφυλιακό κράτος ως «συνοδοιπόροι». Στη δεκαετία του 1960 το μαχητικό και μαζικό κίνημα που διαμόρφωσαν οι ανένδοτοι αγώνες και οι Λαμπράκηδες ηττήθηκε από τους απριλιανούς κολονέλους. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 όλοι αναζητούσαν ερμηνείες και απαντήσεις στο ιδεολογικό κομφούζιο που βγήκε στην επιφάνεια μετά την πτώση της χούντας.
Τα πάντα έπρεπε να δικαιολογήσουν την ύπαρξή τους από την αρχή. Αν η Ιστορία έχει τον τρόπο να ανοίγει κανάλια συντονισμού των επιμέρους παραμέτρων της κοινωνικής δυναμικής σε μια κατεύθυνση, ο Ανδρέας Παπανδρέου υπήρξε ιδανικός ερμηνευτής της ιστορικής στιγμής στη συγκυρία του 1974.
Ανοιξε έναν διάδρομο πολύ ευρύ ώστε να χωρούν πολλές τάσεις, από το ΠΑΚ και τις μαρξιστικές ομάδες της αντιδικτατορικής περιόδου που επηρεάζονταν από τη διεθνή έξαρση των ιδεολογιών μέχρι τους ρεφορμιστές της εγχώριας σοσιαλδημοκρατίας και τους εθισμένους στους κώδικες διακυβέρνησης μετά το 53% του 1964 κεντρώους και κεντροαριστερούς.
Η πολυσυλλεκτικότητα του νέου κόμματος ήταν το πολιτικό του πλεονέκτημα και η μέθοδος της αυτοοργάνωσης την επικύρωσε και την εγκλώβισε για πρώτη φορά σε ένα κόμμα. Ολοι μπήκαν σε ένα καμίνι, αντιπαρατέθηκαν μεταξύ τους, συνυπήρξαν συγκρουσιακά στις κομματικές οργανώσεις, στα συνδικάτα και τα φοιτητικά αμφιθέατρα, αναμετρήθηκαν ανελέητα και «μάτωσαν».
Αλλά το καταστάλαγμα ήταν ένα κόμμα εξουσίας με τον ίδιο τον Παπανδρέου αδιαμφισβήτητο οδηγό σε μια πορεία που δεν είχε προηγούμενο: το πέρασμα στον σοσιαλισμό από τον περίφημο Τρίτο Δρόμο. Για να αποκτήσει ιδεολογικό εξοπλισμό αυτή η πορεία –σε μια περίοδο που η πάλη των ιδεών είναι έντονη και με περιεχόμενο– ο ίδιος ο Παπανδρέου κατέθεσε ιστορικά κείμενα, πέρα από την ιδρυτική διακήρυξη.
Με το άρθρο του «Ο Μαρξ, ο Λένιν και η δικτατορία του προλεταριάτου», την μπροσούρα «Κοινωνικές τάξεις και φορείς του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού» και άλλα παρεμφερή κομματικά ντοκουμέντα διέλυσε συγχύσεις και έδωσε στο κίνημα ιδεολογική ταυτότητα και επιχειρήματα στη δημόσια αντιπαράθεση με τις άλλες δυνάμεις του αριστερού τόξου. Ο μαρξισμός γίνεται αποδεκτός από το πρώιμο ΠΑΣΟΚ απλώς ως «εργαλείο ανάλυσης», οι λενινιστικές και συναφείς εκδοχές για την επανάσταση –ακόμη και διά των όπλων– αποδοκιμάζονται και οι εσωκομματικές φράξιες που τις ασπάζονται εκκαθαρίζονται, παράλληλα με τους «δεξιούς σοσιαλδημοκράτες».
Κατά έναν σχεδόν μαγικό τρόπο αυτή η οριοθέτηση είχε δύο ευεργετικές συνέπειες. Πρώτον, έδωσε απαντήσεις σε θεωρητικά ζητήματα που καταπονούσαν το λαϊκό κίνημα από την περίοδο του ΕΑΜ και κατά τη δημοκρατική έκρηξη από το 1958 έως τη δικτατορία μέχρι τις αδιέξοδες τριβές μεταξύ και εντός των αντιστασιακών ομάδων μέσα και έξω από τη χώρα επί χούντας.
Ετσι επέδρασε σαν μπούσουλας στους νέους επιβάτες του τρένου της πολιτικοποίησης –ειδικά της νεολαίας– που ξεκίνησε από τον σταθμό της μεταπολίτευσης με ενθουσιασμό και πάθος αλλά σε μια διαδρομή χωρίς ράγες. Με τις ιδεολογικές επεξεργασίες του ο Ανδρέας Παπανδρέου –έχοντας ριζοσπαστικοποιηθεί ο ίδιος στη διάρκεια της δικτατορίας– διαμόρφωσε τις ράγες που έλειπαν. Τώρα υπήρχαν απαντήσεις –ακόμη και για τους κεντρογενείς, όχι μόνο για τους αριστερούς– για τον μαρξισμό, τον σοσιαλισμό, τον ιμπεριαλισμό… Μόνο όσοι το έζησαν μπορούν να το καταλάβουν.
Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟΝ ΚΟΙΝΟ ΤΟΠΟ ΤΩΝ «ΜΗ ΠΡΟΝΟΜΙΟΥΧΩΝ»
Δεύτερον, ανακούφισε τις μετριοπαθείς έως και συντηρητικές δυνάμεις που τον ακολούθησαν παρασυρόμενες από την προδικτατορική δράση του και τη δίνη που δημιουργούσαν τα αντιδεξιά στοιχεία του, αλλά είχαν επιφυλάξεις για τις αριστερές εκφάνσεις του ΠΑΣΟΚ. Παλαιοί κεντρώοι, προδικτατορικοί σοσιαλδημοκράτες, μεταπολιτευτικοί ριζοσπάστες βρήκαν ισορροπίες και συμφιλιώθηκαν με τις σοσιαλίζουσες αρχές του νέου κινήματος – παρότι τις δαιμονοποιούσε η νεοδημοκρατική προπαγάνδα στο πλαίσιο της καταγγελίας του Καραμανλή ότι ο Ανδρέας είναι «η Αριστερά της Αριστεράς».
Κλείνοντας με αυτό τον αξιοθαύμαστο τρόπο τα ιδεολογικά μέτωπα και από τις δύο πλευρές του, ο Ανδρέας Παπανδρέου βρήκε την ευκαιρία να συνδέσει ουσιαστικά το ΠΑΣΟΚ με το ΕΑΜ –υπερβαίνοντας έτσι το ΠΑΚ και την Ενωση Κέντρου ταυτόχρονα– με στόχο να μαζικοποιήσει το κίνημα παρά την πρώτη εκλογική απογοήτευση του 13%. Πάνω στις μαρξίζουσες διακηρύξεις για κατάργηση της «εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο» εδραίωσε το «κίνημα των μη προνομιούχων» συνδέοντάς το απευθείας με τα χαρακτηριστικά του ΕΑΜ και τις κοινωνικές αναφορές του. Το ΠΑΣΟΚ ορίζεται ως το κόμμα των εργατών, των αγροτών, των μικρομεσαίων και της νεολαίας. Αν ήταν ταινία θα ήταν εκπληκτικό ριμέικ του ΕΑΜ.
Αυτή η σύνδεση παρέκαμπτε εν μέρει τα χαρακτηριστικά του κινήματος του 114 και της φοιτητικής εξέγερσης στη Νομική και το Πολυτεχνείο που εξελίχθηκαν στους δρόμους της πρωτεύουσας, αλλά έδενε το ΠΑΣΟΚ με τις ρίζες του λαϊκού κινήματος στην περιφέρεια και τον παλλαϊκό χαρακτήρα του αντιστασιακού κινήματος στις πόλεις επί Κατοχής.
ΕΧΟΝΤΑΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΕΚΡΗΚΤΙΚΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ
Θα έλεγε κανείς ότι ο Παπανδρέου είχε πλήρη ιστορική συναίσθηση των συνεπειών της δημιουργίας ενός κινήματος με τόσο εκρηκτικό μείγμα στην ελληνική κοινωνία. Ενδεχομένως να αντιλαμβανόταν και ότι τα πράγματα μπορούσαν να του ξεφύγουν προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση και η αλήθεια είναι ότι στα πρώτα στάδια διέτρεξε τον κίνδυνο να τον καταπιεί το εγχείρημά του.
Επικράτησε χάρη στη χαρισματική προσωπικότητά του και την αποφασιστικότητα που έδειξε απέναντι στις εσωτερικές συσπειρώσεις τις οποίες ο ίδιος είχε εντάξει προηγουμένως. Αυτή η αποφασιστικότητα έπεισε ότι επιδιώκει όχι να συντηρήσει ένα κίνημα διαμαρτυρίας αλλά να διαμορφώσει ένα κόμμα εξουσίας επαγγελλόμενος τον σοσιαλισμό, μακριά τόσο από τις υπαρκτές εφαρμογές του στην Ανατολή όσο και τις αόριστες αναθεωρήσεις του στη Δύση.
Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ δεν είχε καμία ώσμωση με τον υπαρκτό σοσιαλισμό της σοβιετικής επικυριαρχίας ούτε με τις ιδεολογικές αβεβαιότητες της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας ή του ευρωκομμουνισμού. Ακόμη και οι αναφορές του στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα του Τρίτου Κόσμου και των Αδεσμεύτων έχουν τακτικές επιδιώξεις: τη συντήρηση του αγωνιστικού φρονήματος στις γραμμές του.
Ετσι , τα προδομένα οράματα, τις πολιτικές περιπέτειες και πρωτίστως το μαχητικό φρόνημα των τριών γενετο ΠΑΣΟΚ από την ίδρυσή του συνδέθηκε απευθείας με την αγωνιστική κουλτούραών στις οποίες ανάβει καντήλια αλλά και από τις οποίες αιμοδοτείται. Εχει το περίγραμμα ενός σοσιαλιστικού κόμματος νέου τύπου με ριζοσπαστικό χαρακτήρα, όπως προέκυπτε από τη ρητορική του και την επιλεκτική υιοθέτηση ιδεολογικών όρων.
Αλλά ταυτόχρονα προτάσσει τον πατριωτικό χαρακτήρα του με αναφορές στην τουρκική απειλή στο Αιγαίο και στη Θράκη καθώς και στο δράμα της Κύπρου. Αυτά τα στοιχεία δεν τα δανείστηκε από κανένα υπερόριο πρότυπο. Τα άντλησε κατευθείαν από την εγχώρια Ιστορία, τις μνήμες και τις δραστηριότητες των τριών γενεών που το 1974 συνυπήρχαν και αναζητούσαν τη σύνδεσή τους – για πρώτη φορά, έπειτα από τέσσερις δεκαετίες, σε συνθήκες πλήρους ελευθερίας. Αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο το ΠΑΣΟΚ ρίζωσε, διεύρυνε την ακτινοβολία του σε συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα και εντέλει επέβαλε την παρουσία του με την εκλογική νίκη του 1981.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου εδραίωσε την επικράτησή του όχι με παροχές, όπως λέει η επιδερμική ανάλυση, αλλά με την ανάδειξη της δικαίωσης αυτών των γενεών. Πράγματι, είδαν τα οράματά τους να ενσαρκώνονται στο πρόσωπο των εκπροσώπων τους που βρέθηκαν στην εξουσία και τη διακυβέρνηση.
ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΗ ΑΠΟ ΜΕΣΑ
Οσα ακολούθησαν αργότερα είναι άλλη ιστορία που άρχισε με τη φυσική αδυναμία του ύστερου Παπανδρέου και κορυφώθηκε από τους επιγόνους του, στα χέρια των οποίων το ρωμαλέο Κίνημα της Αλλαγής μεταλλάχθηκε και κατεδαφίστηκε από μέσα.
Σήμερα, 43 χρόνια από τη Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη, μένει να αποδειχθεί –και αυτό θα γίνει στις επόμενες εκλογές– αν το ριμέικ του ΕΑΜ με το ΠΑΣΟΚ που σκηνοθέτησε ο Ανδρέας Παπανδρέου μπορεί να εξελιχθεί σε ριμέικ του ΠΑΣΟΚ με τον ΣΥΡΙΖΑ, με σκηνοθέτη τον Αλέξη Τσίπρα αυτήν τη φορά.
Περιοδικό Hot Doc #134, «Το φαινόμενο ΠΑΣΟΚ», 3/9/2017