Δεν είναι μόνο αρχιτεκτονική, είτε ιστορική η αξία του κτιριακού μπλοκ που χτίστηκαν το ’30. Ανάμεσα στις οκτώ πολυκατοικίες υπάρχει η απάντηση στην πιο επιτακτική ανάγκη της εποχής μας. Ας διαβάσουμε τι γράφει ο Άγγελος Κλάδης.
Εάν το σώμα της Αθήνας αποκτούσε ξαφνικά φωνή, το πρώτο παράπονο που θα εξέφραζε θα ήταν για τα Προσφυγικά στην Αλεξάνδρας. Ενώ πρόκειται για ένα αναγνωρισμένο μνημείο, κηρυγμένο ως διατηρητέο από το ΚΑΣ εδώ και μια δεκαετία, ανεκπλήρωτες παραμένουν οι υποσχέσεις για την αποκατάσταση.
Και είναι πολλές οι φορές που ακούστηκε το σενάριο της κτιριακής ανακαίνισης για τα Προσφυγικά, από το μακρινό έτος του 1994 μέχρι το πρόσφατο 2019 και την Ανάπλαση Α.Ε., της οποίας η φόρα ήταν πολύ πειστική και γρήγορα εξασφάλισε την έγκριση της μελέτης από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, όπως και τους σχετική δέσμευση των πόρων από την Περιφέρεια. Το πλάνο ήταν η επαναφορά των οκτώ πολυκατοικιών στην αρχική τους μορφή – μια απλή αλλά απαραίτητη παρέμβαση, δηλαδή, για το βάρος κοντά ενός αιώνα, που κουβαλάει στην πλάτη τους τα κτίρια.
Αλλά τίποτα, προς το παρόν. Το χρονοδιάγραμμα έχει ξεχειλώσει, χωρίς εξηγήσεις από τους αρμόδιους. Ενώ, αντικειμενικά, η αποκατάσταση οκτώ πανομοιότυπων κτιρίων δεν είναι όσα κοστοβόρα είναι άλλες παρεμβάσεις ανάπλασης: περί τα 12 εκατομμύρια ευρώ ήταν το εκτιμώμενο ύψος και η παρέμβαση προδιαγεγραμμένη, αφού ως κηρυγμένο διατηρητέο μνημείο, τα Προσφυγικά στην Αλεξάνδρας δε μένει παρά να επαναφέρουν στο απόλυτο τη μορφολογία τους – συντήρηση στις όψεις, νέα δίκτυα και ένα φρεσκάρισμα στον περιβάλλοντα χώρο.
Κατά τα άλλα, οι οκτώ παραλληλόγραμμες πολυκατοικίες έχουν επιδείξει εντυπωσιακή ανθεκτικότητα στον χρόνο, όπως και τους πολέμους που τις σημάδεψαν· εμφανείς είναι οι τρύπες από τα Δεκεμβριανά μέχρι σήμερα. Όλα ήταν θέμα κατασκευής.
Τότε που οι δρόμοι ήταν χωμάτινοι
Κατά τραγική ειρωνεία, ενώ το κράτος μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή διέκοψε απότομα την οικοδόμηση του γηπέδου του Παναθηναϊκού και απαλλοτρίωσε όλη την έκταση για τους πρόσφυγες, καλλιεργώντας έτσι και τη γνωστή κόντρα των φιλάθλων με εκείνους, να που τελικά η ιστορία αντέστρεψε αυτή την ισορροπία και ο αθλητικός σύλλογος αποχωρεί από τη Λεωφόρο με προορισμό τον Βοτανικό και τις νέες εγκαταστάσεις της Διπλής Ανάπλασης, ενώ η τύχη της ανάπλασης των Προσφυγικών αγνοείται.
Συγκεκριμένα, η οικοδόμηση έγινε μεταξύ των ετών 1933 και 1935, όταν η Αλεξάνδρας ήταν άδεια από κτίρια και δεν αποτελούσε κύριο άξονα στο σχέδιο της πρωτεύουσας. Το μέγαρο για τον Άρειο Πάγο, για παράδειγμα, οικοδομήθηκε το 1967.
Σε εκείνη την περιοχή είχαν ήδη εγκατασταθεί προσφυγικές ομάδες, σε παραπήγματα που κατασκεύαζαν μόνοι τους. Στο πλαίσιο της στεγαστικής πολιτικής, ο αρχιτέκτονας Κίμωνας Λάσκαρις (με εμπειρία στο γραφείο του Le Corbusier) και ο πολιτικός μηχανικός Δημήτρης Κυριακού από την Τεχνική Υπηρεσία του Υπουργείου Πρόνοιας ανέλαβαν το έργο, με καθαρά ωφελιμιστική προτεραιότητα: κτίρια εργονομικά, που θα στεγάσουν όσο περισσότερο κόσμο μπορούν.
Το αποτέλεσμα ήταν 228 μικρά διαμερίσματα στις οκτώ τριώροφες πολυκατοικίες, οι οποίες αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας στη χώρα, όπως κι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα του μοντέρνου κινήματος. Όλα τα διαμερίσματα καταλαμβάνουν περί τα 45 τετραγωνικά μέτρα, είναι διαμπερή με ανοίγματα σε κάθε δωμάτιο και παρουσιάζουν εξαιρετική θερμοχωρητικότητα. Το ίδιο μελετημένα ως προς τον αερισμό είναι και το σύνολο των κτιρίων, με ενδιάμεσα κλιμακοστάσια.
Πρόβλεψη για τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ των κτιρίων δεν υπήρχε: οι πρώτοι ένοικοι (πρόσφυγες οι οποίοι κληρώθηκαν και απέκτησαν τα σπίτια) ανέπτυξαν αυθόρμητα κήπους και αυλές. Ανάμεσα σε αυτές τις οικογένειες ήταν και εκείνη του αρχιτέκτονα Δημήτρη Ευταξιόπουλου, του οποίου η οικία ανοίγει για το κοινό σε κάθε διοργάνωση του Open House. «Τότε οι δρόμοι ήταν χωμάτινοι και όλοι οι κάτοικοι γνωριζόμασταν μεταξύ μας, πηγαίναμε από σπίτι σε σπίτι στις γιορτές», έχει αναφέρει σε μια συνέντευξή του.
Η δύναμη της δημόσιας σφαίρας στα Προσφυγικά
© George Vitsaras / SOOC / Προσφυγικά Αλεξάνδρας | Η ιστορία πίσω από το πιο αδικημένο μνημείο
Λίγο πάνω από τους 50 είναι οι μόνιμοι κάτοικοι στα Προσφυγικά – τα περισσότερα διαμερίσματα είχαν αγοραστεί από την κτηματική εταιρία του Δημοσίου με πιεστικές διαδικασίες και δεκάδες άλλα απαλλοτριώθηκαν, όταν το κράτος είχε βάλει μπροστά το πλάνο της κατεδάφισης, πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Το σχέδιο ευτυχώς δεν ευόδωσε, μετά τις αντιδράσεις αρχιτεκτόνων και όχι μόνο.
Διότι δεν είναι μόνο αρχιτεκτονική η αξία του μνημείου, ως άξιου δείγματος του μοντέρνου κινήματος. Ούτε μόνο ιστορική για την αποτύπωση της προσπάθειας στέγασης των αμέτρητων προσφύγων της Μικράς Ασίας. Είναι και μια άλλη, πολύ επίκαιρη δυναμική που το χαρακτηρίζει: αυτή της δημόσιας σφαίρας. Τα ανοιχτά στρέμματα μεταξύ των κτιρίων αποτελεί έναν «πορώδη κοινό χώρο», όπως έγραφε χαρακτηριστικά ο θεωρητικός Σταύρος Σταυρίδης.
Συγκεκριμένα, πρόκειται για ένα χάρισμα που διαθέτει το κτιριακό συγκρότημα εκ κατασκευής: από τα 14.5000 τ.μ. του χώρου, τα κτίρια πιάνουν μόνο τα 4.500 τ.μ., οπότε μένουν δέκα στρέμματα ελεύθερης χρήσης. Είναι σημεία ανάμεσα στον δημόσιο και τον ιδιωτικό χώρο – ένα κατώφλι, όπου μπορούν να καλλιεργηθούν οι αξίες της συλλογικότητας και της συνύπαρξης. Και αυτή η ανάγκη είναι σήμερα πιο επιτακτική από ποτέ στο σώμα της Αθήνας.
Τα βράδια, νοσταλγικοί αμανέδες έσκιζαν τον αέρα, καθώς οι μικρασιάτισσες κυράδες, καθισμένες έξω από τις παράγκες, προσπαθούσαν να ξορκίσουν την πίκρα του ξεριζωμού. Οι μέρες ήταν δύσκολες: χωρίς νερό και δίχως ρεύμα, χιλιάδες πρόσφυγες συνωστίζονταν στις παραγκουπόλεις πέριξ της λεωφόρου Αλεξάνδρας, αναζητώντας ανάμεσα στις λαμαρίνες και στα αυτοσχέδια παιχνίδια στους χωματόδρομους την ελπίδα για το μέλλον. Έτσι ξεκινάει το άρθρο της η Κατερίνα Ροββά και συνεχίζει.
Σπουδαία τεκμήρια εκείνης της εποχής δημοσιεύονται για πρώτη φορά, σχεδόν 100 χρόνια μετά, ρίχνοντας φως στη μεγαλύτερη προσφυγική εγκατάσταση που έγινε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στα όρια του Δήμου Αθηναίων: την προσφυγική αποκατάσταση στους Αμπελοκήπους.
Τμήμα του υλικού αυτού, που φυλάσσεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, παρουσίασαν «ΤΑ ΝΕΑ».
Τα αρχεία διηγούνται γλαφυρά τις ιστορίες ζωής των πρωταγωνιστών τους: όπως της 23χρονης Αρχοντίας, χήρας του Κωνσταντίνου Κληντήρη, που έφτασε στην Αθήνα από τη Σμύρνη τον Σεπτέμβριο του 1922 μαζί με τον τριών ετών γιο της, όπως διαβάζουμε στο Πιστοποιητικό που εξέδωσε η Δημοκρατική Πολιτική Οργάνωσις Νέου Πολυγώνου εν έτει 1934.
Καρφιτσωμένη κάτω αριστερά μια φωτογραφία της Αρχοντίας και του 15χρονου πλέον γιου της πέρασε στην αιωνιότητα μαζί με το έγγραφο υπό τη φροντίδα των ΓΑΚ.
Ο ερχομός των προσφύγων
Τα πρώτα χρόνια μετά την Καταστροφή ο ερχομός των προσφύγων σχεδόν διπλασιάζει τον πληθυσμό της ελληνικής πρωτεύουσας και δημιουργεί καταστάσεις άνευ προηγουμένου: οι ξεριζωμένοι αναζητούν πρόχειρη στέγη σε αποθήκες, σε εκκλησίες, σε σχολεία, στο Πολυτεχνείο, σε εργοστάσια, σε θέατρα, ακόμη και σε χαρτοπαικτικές λέσχες. Η άφιξή τους στους «εξοχικούς» Αμπελοκήπους θα σημαδέψει την ιστορία της περιοχής.
Το 1923, πίσω από το σημερινό γήπεδο του Παναθηναϊκού, χτίζεται ένας από τους πρώτους οργανωμένους προσφυγικούς συνοικισμούς στη χώρα, ο οικισμός Ναυάρχου Κουντουριώτη, τα Κουντουριώτικα.
Θα ακολουθήσουν οι προσφυγικές πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας και ο συνοικισμός της Ανατολής – στη θέση της σημερινής ΓΑΔΑ -, ενώ παράγκες θα στηθούν, επίσης, στη συμβολή της Πανόρμου με την Κηφισίας μέχρι το Γηροκομείο. Κάποιοι οικισμοί θα γίνουν παρανάλωμα – από γκαζιέρα και καμινέτο – μερικά χρόνια αργότερα, ενώ άλλοι θα κατεδαφιστούν, όμως θα αφήσουν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στη συλλογική μνήμη.
«Το υλικό προέρχεται από το υπουργείο Υγιεινής και Πρόνοιας, το οποίο είχε αναλάβει την αστική αποκατάσταση των προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή», εξηγεί στα «ΝΕΑ» η Μυρτώ Καραγεώργη από το τμήμα Επεξεργασίας Αρχείων των ΓΑΚ.
«Είναι ένα ογκώδες υλικό που εκτείνεται από το 1923, οπότε ξεκίνησε η προσφυγική αποκατάσταση στους Αμπελοκήπους, μέχρι και τη δεκαετία του ’80». Αλλωστε, το 1978 περίπου 3.000 προσφυγικές οικογένειες που είχαν εγκατασταθεί προσωρινά στην περιοχή περίμεναν ακόμη να τους αποδοθεί μόνιμη στέγη.
«Στα αρχεία περιλαμβάνονται αποφάσεις προσωρινής εγκατάστασης σε επιταγμένα ακίνητα, έγγραφα από εκτιμητικές επιτροπές ή από το Εθνικό Συμβούλιο Στεγάσεως και Πρόνοιας Προσφύγων, παραχωρητήρια, τοπογραφικά διαγράμματα, αποφάσεις απαλλοτρίωσης, φάκελοι που περιέχουν την αλληλογραφία προσφυγικών σωματείων με το κράτος ή εκκλήσεις οικοδομικών συνεταιρισμών που προσπαθούσαν να ασκήσουν πίεση προς το υπουργείο για να επιταχυνθεί η διαδικασία της αποκατάστασης», συμπληρώνει η ίδια.
Αστεγοι και πρόσφυγες
Ιδιαίτερη αξία έχουν τα τεκμήρια που σκιαγραφούν τις αντιδράσεις των γηγενών κατοίκων των Αμπελοκήπων στην αποκατάσταση των προσφύγων.
«Αστεγοι Ελληνες, χτυπημένοι από τους πολέμους και την οικονομική δυσπραγία, είχαν εγκατασταθεί προσωρινά σε παραπήγματα μαζί με τους πρόσφυγες και ζούσαν εκεί για καιρό. Οταν εκδόθηκαν οι αποφάσεις απαλλοτρίωσης και άρχισε να προχωρά η οικιστική αποκατάσταση, απευθύνθηκαν και εκείνοι στο υπουργείο ζητώντας να τους παραχωρηθεί στέγη», εξηγεί η Μυρτώ Καραγεώργη.
Η ιστορία τους ζωντανεύει μέσα από ένα έγγραφο 93 ετών που φυλάσσεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους: «Από του 1927 έχουμε οικοδομήσει επί γηπέδων της Ιεράς Μονής Πετράκη, εις θέση Κόκκινα Χώματα, εντός του σχεδίου Αθηνών. Κατοικούμε και εργαζόμαστε εν Αθήναις από μικράς ηλικίας. Υπηρετήσαμε πάντες την πατρίδα εις όλας τας επιστρατεύσεις και εκστρατείας. Μερικοί δε, λόγω των κακουχιών του πολέμου, άφηκαν τας οικογενείας των ορφανάς. Επί δεκαετίας στρατευθέντες μετά την Καταστροφήν του 1922 ευρέθημεν άστεγοι. (…) Μη έχοντας να πληρώνουμε ευρεθήκαμε με τας οικογενείας μας στους δρόμους», αναφέρεται.
Οι άστεγοι εξηγούν ότι έφτιαξαν σωματείο μαζί με τους πρόσφυγες, με τους οποίους «επί μία πενταετία εζούσαμε επί πλήρη αρμονία και αγάπη», όμως πλέον μετά το νόμο για την αποκατάστασή τους και την απαλλοτρίωση της περιοχής «μας απειλούν ότι θα μας διώξουν».
Για το λόγο αυτό ζητούν τμήμα της απαλλοτριωμένης έκτασης να μη διατεθεί στους πρόσφυγες αλλά να δοθεί για την αποκατάσταση των ιδίων «και των πολυμελών οικογενειών τους» που είχαν ανεγείρει ξύλινα παραπήγματα εντός του απαλλοτριωμένου χώρου.
Με υλικά από το γήπεδο
Μέσα από τα αρχεία διαβάζουμε και τις προστριβές που προκάλεσε η αλλαγή χωροθέτησης του γηπέδου του Παναθηναϊκού εξαιτίας της παρουσίας των προσφύγων – οι οποίοι, σύμφωνα με τις μαρτυρίες της εποχής, στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν υλικά για να στήσουν τα φτωχικά καταλύματά τους αφαιρούσαν από το υπό κατασκευή γήπεδο δοκάρια, λαμαρίνες και άλλα υλικά, γεγονός που οδηγούσε σε καθημερινές αντιπαραθέσεις με την παρέμβαση της Αστυνομίας.
«Λαμβάνομεν την τιμή να υποβάλουμε συνημμένως σχεδιάγραμμα του παρά τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας γηπέδου του Παναθηναϊκού Ομίλου Αθηνών και να παρακαλέσωμεν όπως (…) διατάξητε την άρσιν της γενομένης εις βάρος του ημετέρου Ομίλου μερικής απαλλοτριώσεως», γράφει ο Ομιλος προς το υπουργείο Προνοίας στις 24 Αυγούστου 1929.
Και είναι ένα μόνο από τα τεκμήρια που ταξιδεύουν το κοινό σε μία από τις πιο μεγάλες περιπέτειες του ελληνικού λαού.