Το αφήγημα που θέλει τη Μόσχα να είναι η «Τρίτη Ρώμη», επιφορτισμένη με το χρέος να «ηγηθεί» της Ορθοδοξίας, μετρά αιώνες. Ακόμη παλαιότερη είναι η απαρχή της έντασης ανάμεσα στη Μόσχα και την Κωνσταντινούπολη. Τα πρώτα σύννεφα εμφανίσθηκαν το 1439, όταν συνομολογήθηκε η Ένωση των Εκκλησιών στην Φλωρεντία.
Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!Ο τότε Μέγας Πρίγκιπας της Μόσχας Βασίλι Β΄αποκήρυξε την Ένωση για λόγους όχι θεολογικούς, αλλά πολιτικούς – θεωρούσε πως η αναγνώριση του παπικού πρωτείου θα στερούσε τις ρωσικές αρχές από κάθε έλεγχο επί της ρωσικής εκκλησίας. Ο Βασίλι Β’ την ανακήρυξε μονομερώς αυτοκέφαλη και η ευχαριστιακή κοινωνία της Μόσχας με τη Βασιλεύουσα διεκόπη, ως το 1448.
Η κοινωνία τους αποκαταστάθηκε λίγους μήνες πριν από την Άλωση. Η πτώση της Κωνσταντινούπολης στους αλλοθρήσκους είναι που «πυροδότησε» το αφήγημα της Τρίτης Ρώμης: καθώς η Κωνσταντινούπολη – Νέα Ρώμη είχε περάσει στην κυριαρχία αλλοθρήσκων, η Μόσχα ήταν προορισμένη να τη διαδεχθεί, αναλαμβάνοντας τα πρωτεία της.
Σημειωτέον πως το αφήγημα αυτό περιορίσθηκε στην σφαίρα του λαϊκού φολκλόρ και δεν απασχόλησε ποτέ την κρατική πολιτική πριν από το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα.
Η πολιτική του Πανσλαβισμού που επιβλήθηκε τότε στην εξωτερική πολιτική της Ρωσικής Αυτοκρατορίας θέλησε να χρησιμοποιήσει την Ορθοδοξία ως όργανο «ήπιας ισχύος» επί των Ορθοδόξων πέραν των συνόρων της.
Από την εποχή του Βουλγαρικού Σχίσματος και των ρωσικών παρεμβάσεων στη Μέση Ανατολή και το Άγιον Όρος (δεκαετίες 1870-1880) χρονολογείται ουσιαστικά ο «πόλεμος επιρροής» ανάμεσα στη Μόσχα και τον Οικουμενικό Θρόνο.
To Βυζάντιο και η σύγχρονη Ελλάδα
Είτε το θέλουμε είτε όχι, η Ρωμανία (το Βυζάντιο) είναι πολύ πιο κοντά μας από την Αρχαιότητα – κατ’ αρχάς χρονικά. Από τη σύστασή του, το ελληνικό κράτος παραμένει (δικαίως) σαγηνευμένο με τη δεύτερη, παραγνωρίζοντας όμως εντελώς την πρώτη. Με τη Ρωμανία μας συνδέει όχι μόνον η Ορθοδοξία, αλλά και ο ρόλος της Κωνσταντινούπολης στη συλλογική μνήμη και, όπως έχει σωστά επισημάνει ο Κώστας Σταματόπουλος, η αμφισημία της σχέσης μας με τη Δύση.
Η Ρωμανία ξεπήδησε από τη Ρωμαϊκή Ανατολή, όταν αποκόπηκαν από αυτήν η Αίγυπτος και η Μέση Ανατολή. Θεωρούσε τον εαυτό της την «Ανατολή» της χαλκηδόνιας χριστιανοσύνης και του άλλοτε ρωμαϊκού κόσμου, αλλά και «Δύση» έναντι στις μη-χαλκηδόνιες (μονοφυσιτικές) εκκλησίες των Αρμενίων, Κοπτών, Συροορθοδόξων, Χαλδαίων κ.ο.κ.
Όσο για το οθωμανικό μας παρελθόν, αυτό το νεοελληνικό αφήγημα θέλησε να το σβήσει, με μικρή βέβαια επιτυχία. Η σημαντικότερη συνέπεια της οθωμανικής κατοχής είναι πως ο Ελληνισμός – εκτός ελαχίστων περιοχών που παρέμειναν ενετοκρατούμενες ως το τέλος – δεν έζησε την Αναγέννηση.
Διατροφικές συνήθειες και μουσικά γούστα προδίδουν έντονη τουρκική και μεσανατολική επιρροή. Απόρροια του οθωμανικού συστήματος είναι και η ταύτιση του «Γένους» με την θρησκεία, αναπόφευκτη στο θεοκρατικό οθωμανικό σύστημα, και ο ρόλος της εκκλησίας ως θεματοφύλακας της εθνικής ταυτότητας.
Πρόκειται για φαινόμενα που απαντώνται, με μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση, σε όλες τις περιοχές του άλλοτε οθωμανικού κόσμου, από τη Ρουμανία ως το Λίβανο και το Ισραήλ, από τη Βοσνία ως τη Γεωργία.
Το ότι η ανώτατη αρχή της Ορθοδοξίας είναι ελληνόφωνη και στα χέρια Ελλήνων το γένος προσδίδει στον ελληνισμό αναντικατάστατη ήπια ισχύ σε διεθνές επίπεδο».
Το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης
Οπωσδήποτε. Η Κωνσταντινούπολη είναι η Μητέρα Εκκλησία, όχι μόνο για την Εκκλησία της Ελλάδος αλλά για κάθε ορθόδοξη εκκλησία. Ανάμεσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και την Εκκλησία της Ελλάδος (ή οποιαδήποτε άλλη ορθόδοξη εκκλησία) υφίσταται – στις περιπτώσεις των «προνομίων» του οικουμενικού θρόνου – σχέση ιεραρχίας και πνευματικής υπαγωγής, η οποία δεν επιτρέπει την αμφισβήτηση των αποφάσεων του πρώτου.
Παράλληλα, το Οικουμενικό Πατριαρχείο είναι ο μόνος θεσμός του Ελληνισμού με καταγωγή στη Ρωμανία (παρότι, βέβαια, το επανίδρυσε ο Πορθητής σε νέα βάση) και γίνεται αισθητό ως «ο ανώτατος θεσμός του Γένους». Το ότι η ανώτατη αρχή της Ορθοδοξίας είναι ελληνόφωνη και στα χέρια Ελλήνων το γένος προσδίδει στον Ελληνισμό αναντικατάστατη «ήπια ισχύ» σε διεθνές επίπεδο.
Το Πατριαρχείο αποτελεί την καλύτερη θεσμική έκφραση του «οικουμενικού ελληνισμού», πέραν του ελλαδικού κράτους. Για όλους αυτούς τους λόγους, η στήριξη του θεσμού αποτελεί εθνικό συμφέρον και η Εκκλησία της Ελλάδος οφείλει να στηρίζει τις αποφάσεις του. Αυτό, εξάλλου, αναμένει και η συντριπτική πλειονότητα της ελληνικής κοινωνίας.
Οι Νέες Χώρες και η προσπάθεια διείσδυσης της Ρωσίας
Το εκκλησιαστικό καθεστώς των 36 μητροπόλεων των Νέων Χωρών αποτελεί το σοβαρότερο αγκάθι στις σχέσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το δεύτερο παραχώρησε, το 1928, τη διοίκησή τους στην Εκκλησία της Ελλάδος, λόγω ακριβώς της ένταξης των περιοχών τους στο ελληνικό κράτος και της δυσκολίας της επικοινωνίας τους με την Κωνσταντινούπολη μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την Ανταλλαγή.
Στην πράξη με την οποία εκχωρείται η διοίκηση των Νέων Χωρών στην Εκκλησία της Ελλάδος ορίζεται η υποχρέωση των εκεί μητροπολιτών να μνημονεύουν τον Οικουμενικό Πατριάρχη και όχι τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών κατά την τέλεση της ευχαριστίας. Από πλευράς εκκλησιαστικού δικαίου, η πνευματική υπαγωγή, την οποία ακριβώς φανερώνει η μνημόνευση, είναι σημαντικότερη της διοικητικής.
Οι προσπάθειες ρωσικής διείσδυσης υπήρξαν πράγματι πολύ έντονες στις Νέες Χώρες, καθώς οι Ρώσοι – με δωρεές, προπαγάνδα και κάθε διαθέσιμο μέσο – προσπάθησαν να εξωθήσουν τους εκεί μητροπολίτες σε εξέγερση κατά του Οικουμενικού Θρόνου.
Η Βόρεια Ελλάδα – όπου βρίσκεται το Άγιον Όρος, σημαντικά λιμάνια (Θεσσαλονίκη, Αλεξανδρούπολη) και αρτηρίες και όπου διαβιούν συμπαγείς κοινότητες παλιννοστούντων από την ΕΣΣΔ – αποτέλεσε προτεραιότητα στα γεωπολιτικά σχέδια των Ρώσων.
Τις ρωσικές δράσεις στο Βορρά συντονίζει το Γενικό Προξενείο της Ρωσίας στη Θεσσαλονίκη, επί μακρό διάστημα υπό τον απελαθέντα το 2018 πρώην Γενικό Πρόξενο Αλεξέι Ανατόλιεβιτσς Ποπόφ. Στην Θεσσαλονίκη, ιδρύθηκε τοπικό παράρτημα της Αυτοκρατορικής Ορθόδοξης Παλαιστινιακής Εταιρείας, οργάνωσης ταυτισμένης με τις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες ήδη από τον ύστερο 19ο αιώνα. Στο Άγιον Όρος δρούσε η ρωσική εταιρεία Άθωνος.
Κάποιοι μητροπολίτες των Νέων Χωρών τήρησαν για μεγάλο διάστημα ακραία φιλορωσική στάση. Κάποιοι την άλλαξαν όταν άρχισαν να αισθάνονται πως οι ρωσικές πρωτοβουλίες στις μητροπόλεις τους άρχισαν να ξεφεύγουν από τον έλεγχό τους. Κατά την έκτακτη σύνοδο οπότε η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος αναγνώρισε την αυτοκέφαλη Εκκλησία της Ουκρανίας, οι εν λόγω ρωσόφιλοι μητροπολίτες εκφράσθηκαν ηχηρά υπέρ της αναγνώρισης, καταγγέλλοντας μάλιστα ρωσικούς εκβιασμούς. Τα αίτια της αλλαγής της στάσης τους παραμένουν υπό πέπλο μυστηρίου.
Ο ρόλος της ποντιακής κοινότητας
Σημαντικός παράγων ρωσολαγνείας στη Θεσσαλονίκη είναι η παρουσία της ποντιακής κοινότητας, τόσο εκείνων που έφθασαν με την Ανταλλαγή το 1923-1924 όσο και εκείνων που παλιννόστησαν από την ΕΣΣΔ. Και οι μεν και οι δε, για ιστορικούς λόγους, τρέφουν αισθήματα φιλικά προς (ή και ταύτισης με) τη Ρωσία.
Σημαντικός υπήρξε στην πόλη ο ρόλος του Ιβάν Ιγκνάτιεβιτσς Σαββίδη. Ο επιχειρηματίας απέκτησε – κυρίως μέσω του ΠΑΟΚ – σημαντική επιρροή επί της ποντιακής κοινωνίας, ενώ εξίσου βαρύνουσα είναι η επιρροή του επί της τοπικής οικονομίας. Ο Σαββίδης συμμετέχει στην κοινοπραξία που διαχειρίζεται το λιμένα της Θεσσαλονίκης, προς μεγάλη δυσαρέσκεια των Αμερικανών που αντιλαμβάνονται την παρουσία του ως στρατηγική απειλή. Το κύρος της Ρωσίας σε όλη τη βόρεια Ελλάδα ενίσχυσε ιδιαίτερα και η προσπάθειά της να τορπιλίσει τη Συμφωνία των Πρεσπών.
Πάνω στους παλιννοστούντες και τη μνήμη των Ποντίων, αλλά και σε επιχειρηματίες όπως ο Σαββίδης, «πάτησαν» οι ρωσικές Αρχές, για να αποκτήσουν ερείσματα στη Θεσσαλονίκη. Ούτε όμως ο μητροπολίτης Άνθιμος είναι ρωσόφιλος ούτε οι Αρχές της πόλης μπορούμε να πούμε πως έχουν προσδεθεί στο άρμα της Μόσχας.
Όπως ανέφερα, από τις αρχές της δεκαετίας του 2000 μαίνεται στην Ελλάδα μια άρτια οργανωμένη επιχείρηση υβριδικού πολέμου. Μελετώντας τη ρωσική βιβλιογραφία, διαπιστώνει κανείς πως οι ίδιοι οι κατάσκοποι που τη συντόνιζαν μιλούσαν για «ειρηνικό πόλεμο». Στόχος του η αύξηση της ρωσικής επιρροής στην ελληνική κοινωνία, ώστε να στραφεί ο πληθυσμός αφενός κατά του Οικουμενικού Πατριαρχείου αφετέρου κατά του δυτικού προσανατολισμού της χώρας.
Η επιχείρηση χρησιμοποιεί την Ορθοδοξία, ένα ψευδοϊστορικό αφήγημα και την προβολή του Πούτιν ως «μεγάλου ορθόδοξου ηγέτη» ως εργαλεία ήπιας ισχύος. Επί μακρό διάστημα, ρωσόφιλοι μητροπολίτες πάσχιζαν ώστε η Εκκλησία της Ελλάδος να γίνει ο Δούρειος Ίππος για την επιβολή της ρωσοπληξίας.
»Οι ρωσικές προσπάθειες για την εργαλειοποίηση της ελλαδικής εκκλησίας απέτυχαν, καθώς ελάχιστοι μητροπολίτες παραμένουν προσδεδεμένοι στο άρμα της Ρωσίας. Πέτυχε, όμως, πολύ περισσότερο σε άλλα μέτωπα: η Ρωσία έχει εξασφαλίσει σημαντική παρουσία στον ελληνικό κυβερνοχώρο, με εκατοντάδες ιστότοπους να προπαγανδίζουν τις θέσεις της και να διαδίδουν έναν καταιγισμό ψευδών ειδήσεων με αντιευρωπαϊκές, «αντινεοταξικές» και αντιδραστικές αναφορές.
Το Διαδίκτυο είναι ο κατεξοχήν χώρος διάδοσης της ρωσικής προπαγάνδας. Την επιτυχία των πομπών της ρωσοπληξίας αποδεικνύει το γεγονός πως σε όλες τις δημοσκοπήσεις ο Πούτιν εμφανίζεται ως ο πλέον δημοφιλής ξένος ηγέτης στην Ελλάδα.
Σημαντικές ρωσικές επενδύσεις έχουν πραγματοποιηθεί στο χώρο των υποδομών και των ακινήτων. Νομίζω πως αποτελεί νηφάλια αποτίμηση το ότι η ρωσική δραστηριότητα στην χώρα συνιστά γεωστρατηγική απειλή πρώτης τάξεως
Η Ελλάδα οφείλει να ενισχύσει την ήπια ισχύ της. Η ελληνόφωνη Ορθοδοξία χαίρει σημαντικότατου κύρους στον όλο ορθόδοξο κόσμο, κάτι που αντιλαμβάνεται κάποιος πάραυτα επισκεπτόμενος ορθόδοξους ναούς στη Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια και παραπέρα.
Προκειμένου η Ρωμιοσύνη να αναβαθμίσει το γεωπολιτικό της ρόλο από περιθωριακό σε σημαίνοντα, πρέπει να αξιοποιήσει τα δώρα της ιστορίας της και να παράγει τέχνες, γράμματα, τεχνολογία. Η εξωστρέφεια, η καινοτομία και η ήπια ισχύς είναι τα κλειδιά.