Η νέα ένταση γύρω από το Κόσοβο ήρθε να υπενθυμίσει ότι το καθεστώς της περιοχής παραμένει μια ανοιχτή πληγή των Βαλκανίων
To άρθρο του Παναγιώτη Σωτήρη εξηγεί πως 23 χρόνια μετά τους βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία και 14 χρόνια μετά την τυπική ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Κοσόβου, το ζήτημα όχι μόνο παραμένει ανοιχτό, αλλά και μπορεί πάντα να λειτουργήσει ως θρυαλλίδα εντάσεων, ιδίως σε μια εποχή που σφραγίζεται από ευρύτερες ανακατατάξεις και μεγάλες παγκόσμιες γεωπολιτικές διαιρέσεις.
Μια σύγκρουση με μεγάλο ιστορικό βάθος
Η διαρκής σύγκρουση γύρω από το Κόσοβο υπογραμμίζει ότι οι αντιπαραθέσεις γύρω από τα ζητήματα εθνικής αυτοδιάθεσης στα Βαλκάνια κάθε άλλο παρά έχουν τελειώσει, ενώ το ίδιο ισχύει και για τις επιπτώσεις από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.
Το ζήτημα του Κοσόβου έχει τις ρίζες του στο πώς η συγκεκριμένη περιοχή παρέμεινε μια εκκρεμότητα τόσο κατά τη διάρκεια της διαδικασίας με την οποία οι βαλκανικές εθνότητες μετασχηματίστηκαν σε «έθνη-κράτη», όσο και στην πρώτη φάση της αποδιάρθρωσης της Γιουγκοσλαβίας.
Περιοχή με συμπαγή αλβανικό πληθυσμό δεν θα ενσωματωθεί στο νεοσύστατο αλβανικό κράτος μετά τους βαλκανικούς πολέμους, κυρίως γιατί την ίδια στιγμή ήταν μια περιοχή που ιστορικά αντιμετωπιζόταν ως τμήμα της επικράτειας του σερβικού έθνους.
Μέτρησε σε αυτό και το γεγονός ότι σε μια ιστορική διεργασία «εθνογένεσης» στα Βαλκάνια, όπου τα σύνορα χαράχτηκαν με όρους ισχύος και όχι «ιστορικών δικαιωμάτων», ο αλβανικός εθνικισμός αναδύθηκε με σχετική χρονική καθυστέρηση.
Το αποτέλεσμα ήταν ακόμη και στην ομόσπονδη σοσιαλιστική Γιουγκοσλαβία, στην οποία κυριαρχούσε η λογική της απόδοσης δικαιωμάτων – και κρατικής υπόστασης – στις επιμέρους εθνότητες το Κόσοβο δεν θα θεωρηθεί διακριτή δημοκρατία αλλά αυτόνομη περιοχή της Σερβίας. Και αυτό παρότι ήδη από τη δεκαετία του 1970 θα είναι ισχυρό ένα κίνημα υπέρ της ανεξαρτησίας και σταδιακά, στη δεκαετία του 1980, κινητοποιήσεις.
Η κρίση της ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας προς τα τέλη της δεκαετίας του 1989, με αποκορύφωμα την εκκίνηση του πολέμου το 1991 και τις αλλεπάλληλες ανεξαρτητοποιήσεις θα οδηγήσει σε νέο κύκλο έντασης για το Κόσοβο. Για τον σερβικό εθνικισμό το Κόσοβο θα θεωρηθεί ως το όριο, ως η περιοχή που δεν θα μπορούσε να εκχωρηθεί, παρά τους αναγκαστικούς συμβιβασμούς που θα οδηγήσουν στην αποδοχή της ανεξαρτησίας της Σλοβενίας, της Κροατίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της – σημερινής – Βόρειας Μακεδονίας.
Όταν η κατάσταση στο Κόσοβο θα φτάσει πάλι σε ένα οριακό σημείο την περίοδο 1998-99 οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ θα πάρουν την επιλογή των βομβαρδισμών στη Σερβία, παρά τις αντιδράσεις Ρωσίας και Κίνας. Το αποτέλεσμα θα είναι να αποκτήσει το Κόσοβο μια ντε φάκτο αυτονομία την οποία εγγυόταν και η παρουσία της ειρηνευτικής δύναμης της KFOR.
Ωστόσο, το ερώτημα του καθεστώτος παρέμεινε ανοιχτό. Αυτό δεν αφορούσε μόνο το τυπικό καθεστώς της περιοχής αλλά και το ζήτημα της σερβικής μειονότητας στο Κόσοβο, σε περιοχές όπως η Μιτροβίτσα. Αυτό γεννούσε μια διαρκή σύγκρουση ανάμεσα στην πίεση στο εσωτερικό του Κοσόβου υπέρ της ανεξαρτησίας και το γεγονός ότι ήταν πολύ δύσκολο για τη Σερβία και το πολιτικό της σύστημα να αποδεχτεί άλλη μια «εθνική ήττα».
Όταν το Κόσοβο κήρυξε την ανεξαρτησία του 2008, που θα αναγνωριστεί από σημαντικό αριθμό κρατών, αλλά όχι αυτό που θα λέγαμε το «σύνολο της διεθνούς κοινότητας», το πρόβλημα απέκτησε μια νέα προτεραιότητα. Αυτό συσχετιζόταν και με το γεγονός ότι και το Κόσοβο και η Σερβία διεκδικούσαν τον «ευρωπαϊκό δρόμο». Όμως, ενταξιακές συζητήσεις ήταν αδύνατο να ξεκινήσουν χωρίς κάποια επίλυση του ζητήματος και κάποια αμοιβαία αναγνώριση της κυριαρχίας.
Η συμφωνία των Βρυξελών του 2013 φάνηκε να δρομολογεί μια τέτοια κατεύθυνση καθώς η Σερβία αποδεχόταν εν μέρει την πραγματικότητα στο Κόσοβο – αν και χωρίς τυπική αναγνώριση της ανεξαρτησίας του – και ταυτόχρονα κατοχυρώνονταν δικαιώματα στις σερβικές δημοτικές αρχές.
Ωστόσο, ακόμη κι έτσι, δεν ήταν εύκολο τα πράγματα να οδηγηθούν σε μια οριστική λύση. Η ύπαρξη τόσο της σερβικής μειονότητας στο Κόσοβο όσο και της αλβανικής στη Σερβία – πλειοψηφικής σε περιοχές όπως η κοιλάδα του Πρέσεβο – Μπουγιάνοβατς – Μέντβεντζα, επίσης οδηγούσε σε αντιρρήσεις από εθνικιστικές φωνές, ιδίως σε σχέση με προτάσεις για λύση μέσω «εδαφικής ανταλλαγής». 
Πώς φτάσαμε στην τρέχουσα ένταση
Η άνοδος του Άλμπιν Κούρτι στο προσκήνιο και του κόμματος Vetëvendosje (Αυτοδιάθεση) που συνδύαζε έναν πιο αριστερό προσανατολισμό με πιο έντονο εθνικιστικό τόνο – συμπεριλαμβανομένης της θέσης του υπέρ μιας ενοποίησης της Αλβανίας και του Κοσόβου – και η ανάληψη της πρωθυπουργίας τελικά, επίσης θα διαμορφώσει ένα νέο τοπίο, καθώς θα είναι υποστηρικτής μιας πιο «σκληρής» γραμμής στις διαπραγματεύσεις με τη Σερβία
Την ίδια στιγμή στη Σερβία ο πολιτικά κυρίαρχος εδώ και χρόνια Αλεξάνταρ Βούτσιτς, ένας μεγάλος τεχνίτης των ισορροπιών, θα προσπαθεί να διατηρεί ανοιχτή τη διαδικασία του διαλόγου, την ώρα που ούτως ή άλλως προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα στις καλές σχέσεις με τη Ρωσία και την προσπάθεια να διατηρηθεί ενεργό το ενδεχόμενο της διαδικασίας ένταξης στην ΕΕ.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία διαμόρφωσε ακόμη μεγαλύτερη πίεση στα Βαλκάνια ως προς τις σχέσεις των κρατών με τους αντίπαλους πόλους του «Νέο Ψυχρού Πολέμου». Το Κόσοβο θα σπεύσει να δηλώσει με κάθε τρόπο τη συμπόρευσή του με τη Δύση και την αλληλεγγύη στην Ουκρανία, την ώρα που στη Σερβία θα είναι αρκετά έντονα τα φιλορωσικά αισθήματα, παρά την προσπάθεια της σερβικής κυβέρνησης να κρατήσει κάποιες ισορροπίες με το να καταδικάσει τη ρωσική στρατιωτική επιχείρηση αλλά χωρίς την επιλογή κάποιου είδους κυρώσεων.
Την ίδια στιγμή ο Κούρτι έχει κάνει σαφές ότι δεν θεωρεί προτεραιότητα τον διάλογο με τη Σερβία, πιθανώς και στη βάση μιας εκτίμησης ότι μέσα στο νέο τοπίο η φιλοδυτική τοποθέτησή του μπορεί να δώσει στο Κόσοβο αυξημένη διαπραγματευτική ισχύ.
Σε αυτό το τοπίο είναι που πρέπει να δούμε περιστατικά όπως αυτό στη Μιτροβίτσα. Το ζήτημα των πινακίδων των οχημάτων που μπαίνουν από τη Σερβία στο Κόσοβο όπως και των εγγράφων ταυτότητας, ζητήματα που αφορούν κυρίως τη σερβική μειονότητα στο Κόσοβο, εντάσσεται σε μια προσπάθεια της κυβέρνησης της Πρίστινα να κατοχυρώσει μορφές κυριαρχίας των αρχών του Κοσόβου.
Όπως και τον Σεπτέμβριο του 2021, που πρωτοτέθηκε, είναι ένα θέμα που για ακριβώς αυτόν τον λόγο μπορούσε να οδηγήσει σε έντονες αντιδράσεις και κλιμάκωση της αντιπαράθεσης. Η διέξοδος που δόθηκε με την αναστολή εφαρμογής του μέτρου δεν αναιρεί ότι ο πυρήνας της αντιπαράθεσης, που αφορά ακριβώς το συνδυασμό ανάμεσα στο καθεστώς του Κοσόβου και των εκατέρωθεν μειονοτήτων στο φόντο των διεθνών εξελίξεων, παραμένει ενεργός και μπορεί να οδηγήσει σε ευρύτερη ανάφλεξη την περιοχή.
Οι ΗΠΑ όπως και η ΕΕ έσπευσαν να παρέμβουν ώστε να υπάρξει μια εκτόνωση στην ένταση μέσα από την αναβολή της εφαρμογής των μέτρων. Την ίδια στιγμή η Ρωσία δεν έχασε την ευκαιρία να παρέμβει με την εκπρόσωπο του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών Μαρία Ζαχάροβα να δηλώνει ότι τα μέτρα που πήρε η κυβέρνηση της Πρίστινα είναι ένα ακόμη βήμα στην εξώθηση του σερβικού πληθυσμού από την περιοχή.
Ούτως ή άλλως, δεν είναι η μόνη εστία έντασης στα Βαλκάνια. Παρότι χωρίς μεγάλη δημοσιότητα, δεν πρέπει να υποτιμάμε και την κρίση το τελευταίο διάστημα, πολιτική και θεσμική, στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ύστερα από την αμφισβήτηση του ισχύοντος συνταγματικού πλαισίου από τη Republika Srpska.
Σε δικό της άρθρο η Αλεξάνδρα Φωτάκη εξηγεί πως «ραντεβού τον Σεπτέμβρη», δίνει η κυβέρνηση του Κοσόβου και ο πρωθυπουργός Αλμπίν Κούρτι για την εφαρμογή των δύο αποφάσεων που προκάλεσαν τα επεισόδια της Κυριακής. Αποφάσεις που αφορούν την υποχρεωτική αντικατάσταση των σέρβικων πινακίδων των αυτοκινήτων με πινακίδες του Κοσόβου, αλλά και την εφαρμογή συμπλήρωσης ενός εγγράφου κατά την είσοδο των Σέρβων πολιτών στο Κοσυφοπέδιο, το οποίο θα έχει ισχύ 90 μέρες και θα τους είναι απαραίτητο για κάθε συναλλαγή τους με το Δημόσιο.
Η ένταση που έστρεψε για μία ακόμα φορά την διεθνή προσοχή στα Βαλκάνια έληξε με παρέμβαση της ΕΕ και κυρίως των ΗΠΑ και την κυβέρνηση του Κοσόβου να ευχαριστεί στην ανακοίνωση της τον αμερικανό πρεσβευτή στην Πρόστινα, Τζέφρι Χοβενιέρ για την προσφορά του.
Σε κατάσταση αναμονής
Και όλα από σήμερα, Δευτέρα, δείχνουν να έχουν επιστρέψει στην ίδια «εικονική πραγματικότητα» που βιώνει η περιοχή εδώ και αρκετά χρόνια, ακόμα και πριν την κήρυξη της ανεξαρτησίας του Κοσόβου το 2008. Μία εύθραυστη «εικονική πραγματικότητα». Που απαιτεί λύση.
Όποιος επισκεφθεί το Κόσοβο θα αντιληφθεί ότι βρίσκεται σε μία ιδιότυπη κατάσταση «αναμονής». Της αναμονής για την αναγνώριση.
Η διαδικασία διαλόγου Βελιγραδίου – Πρίστινας που συμφωνήθηκε στις Βρυξέλλες το 2013 και επιχείρησε να αποτυπώσει την πραγματικότητα επί του εδάφους – όπως αυτή μεθοδεύτηκε και διαμορφώθηκε στην εξέλιξη των ετών – παραμένει σε μία διαρκή εκκρεμότητα από τότε, με τις δύο πλευρές να ανταλλάσουν κατηγορίες για τις ευθύνες.
Και όμηρους τους ανθρώπους.
Η «πυριτιδαποθήκη» της Ευρώπης
Σαν να είναι παγιδευμένοι σε ένα μεταβατικό στάδιο με τις μέρες να επαναλαμβάνονται και την κατάσταση να μην προχωρά προς διέξοδο λύσης.
Τα Βαλκάνια έχουν πολλές φορές χαρακτηριστεί ως «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης». Και όχι άδικα. Το τελευταίο διάστημα όλοι στρέφουν την προσοχή τους στην Βοσνία – Ερζεγοβίνη, θεωρώντας ότι η «έκρηξη» είναι πιο πιθανό να εκδηλωθεί στην συγκεκριμένη περιοχή.
Το Κόσοβο αν και ζει εδώ και χρόνια σε αυτό το ιδιότυπο μεταβατικό καθεστώς, θεωρείται πολύ πιο σταθερό. Σε αυτό συμβάλλει και η παρουσία της KFOR που δεν δείχνει διατεθειμένη να επιτρέψει «παραφωνίες».
Ωστόσο η αδυναμία προσέγγισης του τελικού προορισμού, δηλαδή της αμοιβαίας αναγνώρισης Σερβίας – Κοσόβου, με κάποια συμφωνία δεν είναι χωρίς παρενέργειες.
Προσωρινή εκτόνωση
Η ένταση παραμένει ενεργή. Και συντηρείται.
Ακόμα και αν οι προβλέψεις πόνταραν στην εκτόνωση του συγκρουσιακού κλίματος της Κυριακής όλοι αναγνώριζαν ως ευτύχημα το γεγονός ότι δεν υπήρξε τραυματισμός στα επεισόδια που σημειώθηκαν και κυρίως θάνατος.
Γιατί τότε η κατάσταση θα γινόταν πολύ δύσκολο να συγκρατηθεί.
Και αυτό το γνωρίζουν και οι δύο πλευρές.
Αναβολή όχι λύση
Η προσπάθεια του Κοσόβου να εφαρμόσει τις αποφάσεις για τις πινακίδες κυκλοφορίας των οχημάτων, αλλά και τα έγγραφα ταυτότητας, δεν ήταν η πρώτη. Υπήρξε και προηγούμενη απόπειρα το Σεπτέμβριο του περασμένου χρόνου.
Με τις αντιδράσεις να προκαλούνται, καθώς οι αποφάσεις αυτές παραπέμπουν σε αποδοχή των αρχών κυριαρχίας του Κοσόβου.
Μέλη της σερβικής μειονότητα περιέγραφαν την κατάσταση ως τεταμένη, στη βόρεια Μιτρόβιτσα, ήδη από τον Ιούνιο, τονίζοντας ότι όταν το μέτρο επανέλθει για εφαρμογή θα είναι αφορμή για ένταση.
Όπως και έγινε.
Η αναβολή το Σεπτέμβρη προφανώς και δεν δίνει λύση στο πρόβλημα. Απλά μία παράταση για ανασύνταξη και στις δύο πλευρές.
Ο εφιάλτης επιστρέφει
Και στους ανθρώπους που ζουν στην περιοχή τη βεβαιότητα ότι ο «εφιάλτης» θα επιστρέφει κάθε φορά. Με κάθε αφορμή.
Με κάποιους να αναζητούν τη σπίθα που θα μπορεί να κάψει την «εύθραυστη ισορροπία» και κάποιους άλλους να είναι σε ετοιμότητα να καταστείλουν τη φωτιά πριν πάρει διαστάσεις.
Ωστόσο το να ποντάρεις στην τύχη, όταν αυτό που διακυβεύεται είναι ανθρώπινες ζωές μοιάζει παρακινδυνευμένο.
Προειδοποιήσεις…
Σερβικές πηγές σημειώνουν ότι το Σεπτέμβρη η ένταση θα αναζωπυρωθεί. Εκτιμούν δε ότι ο πρωθυπουργός του Κοσόβου «κάτι ετοιμάζει» που θα φέρει ξανά την περιοχή σε αναταραχή. Θεωρούν δε ότι η Σερβία δεν έχει ευθύνη για την ένταση. Με τον σέρβο πρόεδρο, Αλεξάνταρ Βούτσιτς να απευθύνει την Κυριακή έκκληση για διατήρηση της ειρήνης, ενώ την ίδια στιγμή ορκιζόταν να πολεμήσει μέχρι θανάτου για να υπερασπιστεί τους Σέρβους του Κοσόβου, απέναντι σένα ενδεχόμενο νέο «πογκρόμ» εναντίον τους από τους Αλβανούς.
Έκκληση για ηρεμία απηύθυνε από την πλευρά του και ο Κοσοβάρος πρωθυπουργός, Άλμπιν Κούρτι, καταγγέλλοντας προσπάθεια αποσταθεροποίησης του Κοσόβου που απειλεί την ειρήνη και την ασφάλεια των πολιτών της χώρας.
Πηγές από την πλευρά της Πρίστινας τόνιζαν ότι δεν μπορούν να προβλέψουν τις κινήσεις της Σερβίας, ωστόσο κάποιοι εκτιμούσαν ότι θα επιχειρήσει να εκμεταλλευθεί τις εξελίξεις στην Ουκρανία για την προώθηση των σχεδίων της στο Κόσοβο.
Ραντεβού το Σεπτέμβρη λοιπόν. Έστω και χωρίς ελπίδες για λύσεις…
