Για όνομα του Θεού αυτός ο άνθρωπος δεν μπορεί να παραμείνει στην εξουσία». Με αυτά τα λόγια ο Πρόεδρος Joe Biden προκάλεσε πλήθος σχολίων και κριτικής σχετικά με το ερώτημα εάν οι Ηνωμένες Πολιτείες επιδιώκουν αλλαγή καθεστώτος στη Ρωσία.
Από τον Timothy Frye/Politico
Ο Λευκός Οίκος το διέψευσε και οι παρατηρητές αντιμετώπισαν το σχόλιο ως γκάφα, συζητώντας το αν θα μπορούσε να βλάψει τις προοπτικές για μια πολιτική συμφωνία με τον Ρώσο πρόεδρο, Vladimir Putin, για τον τερματισμό του πολέμου. Λίγοι όμως ανέλυσαν την ουσία της παρατήρησης του Biden: Θα παραμείνει ο Ρώσος πρόεδρος στην εξουσία; Και πώς θα έμοιαζε μια Ρωσία μετά τον Putin;
Μια βαθύτερη ματιά στη φύση του αυταρχικού καθεστώτος που έχει χτίσει ο Putin μπορεί να βοηθήσει να απαντηθούν και τα δύο ερωτήματα.
Η Ρωσία είναι μια κλασική προσωποκρατική απολυταρχία, ένα μεμονωμένο άτομο, όχι μια οργάνωση όπως ο στρατός ή ένα πολιτικό κόμμα, κυριαρχεί στις πολιτικές αποφάσεις. Οι ηγέτες σε προσωποκρατικές απολυταρχίες συγκεντρώνουν την εξουσία στα χέρια τους και ανεξάρτητα από το τι λένε οι νόμοι της χώρας, δεν αντιμετωπίζουν όρια θητείας. Για να παραμείνουν στη θέση τους, πρέπει να διαχειριστούν δύο απειλές: Ένα πραξικόπημα από τις ελίτ του στενού τους κύκλου και μια εξέγερση του λαού. Αυτές οι απειλές σπάνια μπορούν να αντιμετωπιστούν ταυτόχρονα.
Η ανατροπή ενός τέτοιου καθεστώτος δεν είναι εύκολη. Επειδή οι μεμονωμένες ελίτ σπάνια μπορούν να απομακρύνουν έναν ηγέτη από μόνες τους, χρειάζονται ένα κόμμα, μία οργάνωση ή στρατό για να σταθεί μαζί τους, διασφαλίζοντας ότι οι άλλοι θα ακολουθήσουν το παράδειγμά τους. Αναγνωρίζοντας αυτή την απειλή, τέτοιου είδους ηγέτες αποδυναμώνουν τις οργανώσεις που επιτρέπουν στις ελίτ να συνενωθούν εναντίον τους.
Η έλλειψη οργανώσεων δυσκολεύει επίσης τις μάζες να κινητοποιηθούν ενάντια στο καθεστώς. Από τη στιγμή που ένας ηγεμόνας είναι σε θέση να δημιουργήσει μια προσωποκρατική απολυταρχία, εξαλείφοντας άλλα κέντρα εξουσίας, είναι ιδιαίτερα δύσκολο να εκτοπιστεί. Έρευνα του Milan Svolik στο Πανεπιστήμιο του Yale έδειξε ότι όσο περισσότερο τέτοιου είδους ηγέτες παραμείνουν στην εξουσία, τόσο λιγότερο πιθανό είναι να απομακρυνθούν από την εξουσία είτε με πραξικόπημα είτε με εξέγερση.
Προς το παρόν, υπάρχουν ελάχιστα σημάδια ότι ο Putin θα εκδιωχθεί σύντομα. Λίγες ρωσικές ελίτ έχουν εκφράσει την αντίθεσή τους στον πόλεμο και παρατηρητές υποστηρίζουν ότι οι οικονομικές κυρώσεις ενοποίησαν τη ρωσική ελίτ που προηγουμένως είχε λίγα κοινά. Ο λαός, επίσης, δείχνει να έχει συμβιβαστεί σε μεγάλο βαθμό με τη νέα πραγματικότητα μιας Ρωσίας σε πόλεμο. Η εισβολή στην Ουκρανία δεν έχει προκαλέσει κάτι αντίστοιχο με την ευφορία που ακολούθησε την προσάρτηση της Κριμαίας, αλλά επίσης δεν έχει δημιουργήσει, ακόμη, ένα μαζικό κίνημα που θα μπορούσε να ανατρέψει το Κρεμλίνο.
Υπάρχουν μερικοί παράγοντες, ωστόσο, που πρέπει να ανησυχούν τον Putin. Οι κυρώσεις και οι αποχωρήσεις εταιρειών θα συνεχίσουν να υποβαθμίζουν τη ρωσική οικονομία, να τιμωρούν τους πλούσιους της χώρας και να απειλούν τη φερεγγυότητα της κυβέρνησης, καθώς η τελευταία και η υποστήριξη προς αυτή έχει συνδεθεί εδώ και χρόνια με την οικονομική απόδοση και οι κυβερνήσεις που δεν μπορούν να πληρώσουν τους λογαριασμούς τους προκαλούν πολιτική αναταραχή. Με τον καιρό, η εισβολή στην Ουκρανία θα καταστήσει πολύ πιο δύσκολο για τον Putin να εξισορροπήσει τις διπλές απειλές ενός πραξικοπήματος της ελίτ και μιας μαζικής εξέγερσης.
Επιπλέον, ιστορικά, πολιτικές αλλαγές έχουν προκαλέσει και οι πόλεμοι. Για παράδειγμα, ο καταστροφικός πόλεμος της κυβέρνησης της Αργεντινής για τα Falklands/Malvinas. Διακρατικές μελέτες επιβεβαιώνουν ότι η ήττα σε έναν πόλεμο αυξάνει τους κινδύνους να πέσει από την εξουσία ένας αυταρχικός ηγέτης.
Η ακριβής πρόβλεψη του πότε ένας τέτοιου είδους ηγέτης θα χάσει την εξουσία του είναι δύσκολη. Οι ελίτ και οι μάζες μπορεί να εκφράζουν δημόσια την υποστήριξη τους έναντι του καθεστώτος, ακόμα κι αν ιδιωτικά είναι αντίθετοι. Μια αλλαγή των συνθηκών που αποκαλύπτει αυτά τα αληθινά συναισθήματα μπορεί να οδηγήσει σε καταιγισμό εξελίξεων. Οι αυταρχικοί ηγέτες συχνά χάνουν το αξίωμα με τον ίδιο τρόπο που ο Hemingway γράφει ότι κάποιος χρεοκοπεί: «Σταδιακά και μετά ξαφνικά».
Δεδομένων αυτών των αβεβαιοτήτων, αξίζει να εξεταστεί τι μπορεί να ακολουθήσει στη Ρωσία εάν ο Putin πέσει από την εξουσία.
Δυστυχώς, τα προσωποκρατικά καθεστώτα συνήθως φυτεύουν τους σπόρους της απολυταρχίας στους διαδόχους τους. Οι ηγέτες άλλων ειδών απολυταρχιών, όπως οι στρατιωτικές και οι μονοκομματικές, μπορούν να υποχωρήσουν στους στρατώνες ή στο κόμμα εάν απομακρυνθούν από την εξουσία. Αλλά οι ηγέτες σε προσωποκρατικές απολυταρχίες δεν έχουν μαλακό μαξιλάρι προσγείωσης. Ως αποτέλεσμα, οι μεταβάσεις των ηγεμόνων σε προσωποκρατικές απολυταρχίες είναι πολύ πιο πιθανό να είναι βίαιες, να έχουν άσχημη κατάληξη για τον ηγεμόνα και να έχουν ως αποτέλεσμα μια άλλη προσωποκρατική απολυταρχία να έρθει στην εξουσία.
Και εδώ, η έρευνα προσφέρει μερικές απογοητευτικές θεωρίες. Ο Hein Goemans του Rochester University μελέτησε αυταρχικά καθεστώτα μεταξύ 1946 και 2008 και διαπίστωσε ότι το 70% των προσωποκρατικών που έχασαν την εξουσία αυτό συνέβη με ακανόνιστα μέσα όπως πραξικοπήματα ή εξεγέρσεις. Επιπλέον, το 80% των κυβερνώντων σε προσωποκρατικά καθεστώτα που έχασαν την εξουσία κατέληξαν στη φυλακή, στην εξορία ή νεκροί. Επιπλέον, οι ηγέτες προσωποκρατικών καθεστώτων τείνουν να αντικαθίστανται από άλλους, όμοιους τους και όχι από δημοκρατίες. Μάλιστα, σε έρευνα των Andrea Kendall-Taylor και Erica Frantz, διαπιστώθηκε ότι μόλις το 20% των προσωποκρατικών καθεστώτων αντικαθίστανται από δημοκρατίες.
Η θέση της Ρωσίας ως μεγάλης δύναμης μπορεί επίσης να ενισχύσει την πιθανότητα ότι μια Ρωσία μετά τον Putin θα παραμείνει αυταρχική. Τέτοιου είδους ηγέτες συχνά υπόσχονται να αυξήσουν την ισχύ της χώρας τους στην παγκόσμια σκηνή και χρησιμοποιούν αντιδυτικές και αντιφιλελεύθερες κραυγές προκειμένου να συσπειρώσουν την πολιτική τους βάση.
Αλλά οι προοπτικές για μια Ρωσία μετά τον Putin δεν είναι όλες ζοφερές. Η Ρωσία είναι μια προσωποκρατική απολυταρχία, αλλά είναι επίσης μια σχετικά πλούσια χώρα, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι προοπτικές της για σταθερότητα και για μια πιο ανοιχτή διακυβέρνηση μπορεί να είναι καλύτερες από τις αναμενόμενες. Μια καλά τεκμηριωμένη μελέτη διαπίστωσε ότι είναι δύσκολο να προβλεφθεί το γιατί και το πότε πέφτουν τα αυταρχικά καθεστώτα, αλλά όταν πέφτουν σε σχετικά πλούσιες χώρες, είναι πιο πιθανό να γίνουν -και να παραμείνουν- δημοκρατίες.
Επίσης, το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης της Ρωσίας προοιωνίζεται για μεγαλύτερο πολιτικό άνοιγμα. Η Ρωσία είναι καλύτερα μορφωμένη από οποιαδήποτε από τις δημοκρατίες της Λατινικής Αμερικής, για παράδειγμα. Επιπλέον, ο σχετικά εθνοτικά ομοιογενής πληθυσμός της -περίπου το 80% είναι Ρώσοι- υποδηλώνει ότι η χώρα θα μπορούσε να αποφύγει τις εθνοτικές ή θρησκευτικές συγκρούσεις που έχουν συχνά ταλαιπωρήσει άλλες χώρες μετά την πτώση μιας αυταρχικής κυβέρνησης. Αυτά τα δομικά χαρακτηριστικά είναι καλοί προγνωστικοί παράγοντες της δημοκρατίας και υποδεικνύουν ένα δυνητικά πιο αισιόδοξο αποτέλεσμα για τη Ρωσία που μπορεί να αντισταθεί στην κληρονομιά της προσωποκρατικής διακυβέρνησης.
Πέρα από αυτά τα δομικά χαρακτηριστικά, οι συνθήκες κάτω από τις οποίες ο Putin θα εγκαταλείψει την εξουσία θα βοηθήσουν επίσης σε μεγάλο βαθμό στον καθορισμό του τι θα ακολουθήσει. Σε περίπτωση που ο Putin αντικατασταθεί μετά από πραξικόπημα, η πιθανότητα μετάβασης στη δημοκρατία είναι πολύ μικρότερη από ό,τι αν αντικατασταθεί από μια μαζική εξέγερση.
Ο Milan Svolik διαπίστωσε ότι μετά από πραξικοπήματα, μόνο 1 στις 10 προσωποκρατικές απολυταρχίες αντικαταστάθηκαν από δημοκρατίες. Ο ίδιος αριθμός είναι 4 στις 10 εάν ο ηγεμόνας ανατραπεί από μια μαζική εξέγερση. Σαφώς, όποιος θέλει να ριζώσει η δημοκρατία στη Ρωσία θα πρέπει να μην είναι αισιόδοξος σχετικά με τις προοπτικές μιας επιτυχημένης εξέγερσης υπέρ της δημοκρατίας. Φυσικά, οι προοπτικές για πολιτική αλλαγή είναι ακόμη χαμηλότερες εάν ο Putin παραμείνει στην εξουσία.
Επιπλέον, το ποιος έρχεται μετά τον Putin είναι επίσης σχετικό. Η προσωπικότητα και το υπόβαθρο του ηγέτη είναι πιο σημαντικά στην εξωτερική πολιτική και κατά τη διάρκεια κρίσεων παρά στην εσωτερική πολιτική. Η εμμονή του Putin με την Ουκρανία δεν φαίνεται να είναι ευρέως κοινή στη ρωσική ελίτ που διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική.
Σίγουρα, τα μέλη του υπουργικού συμβουλίου Άμυνας του Putin είναι πολύ αντιδυτικά, αλλά σε αντίθεση με εκείνον, δεν έχουν το ίδιο μακρύ ιστορικό να βλέπουν τους Ουκρανούς και τους Ρώσους ως τους ίδιους ανθρώπους. Σε αυτήν την περίπτωση, η πολιτική έναντι της Ουκρανίας μπορεί να είναι διαφορετική με διαφορετικό ηγέτη, ακόμη κι αν ο διάδοχος του προέρχεται από τον στενό κύκλο. Ένας ηγέτης που προέρχεται έξω από τον εσωτερικό κύκλο μπορεί να προσφέρει καλύτερες προοπτικές για μεγαλύτερο πολιτικό άνοιγμα και στη Ρωσία.
Ο Biden ζήτησε να αποχωρήσει ο Putin, αλλά η αυταρχική πολιτική συχνά αφορά λιγότερο τις προσωπικές ιδιορρυθμίες ή τις προσωπικότητες ενός μεμονωμένου ατόμου παρά τη φύση της ίδιας της απολυταρχίας. Μια Ρωσία χωρίς τον Putin που θα παραμείνει μια προσωποκρατική απολυταρχία μπορεί να απογοητεύσει όσους ελπίζουν σε μια Ρωσία που είναι λιγότερο διεφθαρμένη, καταπιεστική και σε ειρήνη με τους γείτονές της. Τελικά, η πραγματική πολιτική αλλαγή στη Ρωσία θα απαιτήσει περισσότερα από την απομάκρυνση του Putin.
