Ο ναος βρίσκεται ακριβώς δίπλα στη σύγχρονη Μητρόπολη Αθηνών και είναι αφιερωμένος στην Παναγία Γοργοεπήκοο και τον Άγιο Ελευθέριο. Κατασκευάστηκε στο τέλος του 12ου αιώνα, στα ερείπια ενός αρχαίου ναού που ήταν αφιερωμένος στην Ειλειθυία.
Αρχικά ονομαζόταν “Μικρή Μητρόπολις”, ήταν αφιερωμένος στην Παναγία Γοργοεπήκοο και ανήκε στην επισκοπική κατοικία της Αθήνας. Στον 17ο αιώνα ο ναός αναφέρεται και ως “Γοργοεπήκοος” και ως “Καθολικόν”. Το 1841 στέγασε τη δημόσια βιβλιοθήκη της Αθήνας και από το 1863 αφιερώθηκε και στον Άγιο Ελευθέριο.
Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!Ο ναός είναι τετρακιόνιος, σταυροειδής εγγεγραμμένος, με τριμερή νάρθηκα, του οποίου το κεντρικό, καμαροσκεπές τμήμα είναι ψηλότερο από τα δύο πλάγια. Οι τοίχοι του ναού είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένοι από μεγάλους μαρμάρινους ακόσμητους λίθους και ανάγλυφα, που προέρχονται από αρχαία ελληνικά, ρωμαϊκά και πρώιμα Βυζαντινά μνημεία, ενώ δεν έχουν χρησιμοποιηθεί πουθενά πλίνθοι.
Ως το ύψος των παραθύρων, είναι επενδεδυμένοι με ακόσμητες μαρμάρινες πλάκες ενώ τα ενενήντα συνολικά ανάγλυφα, έχουν τοποθετηθεί στο ανώτερο τμήμα των τοίχων, δημιουργώντας ένα μοναδικό για βυζαντινή εκκλησία διακοσμητικό αποτέλεσμα. Ο τρούλος είναι το μόνο μέρος του ναού, οικοδομημένο με την τυπική πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία.
Η εκκλησία βρίσκεται στην πλατεία Μητροπόλεως, δίπλα στην Μητρόπολη. Διάφορες ημερομηνίες έχουν προταθεί σχετικά με την κτίση της, από τον 9ο αιώνα υπό της Ειρήνης της Αθηναίας μέχρι και τον 13ο αιώνα.
Η επικρατούσα άποψη των ερευνητών -μέχρι πρόσφατα- ήταν πως ο ναός κτίστηκε από τον Μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Χωνιάτη στις αρχές του 13ου αιώνα.
Όμως η Μικρή Μητρόπολη διαφέρει σημαντικά από τις άλλες Βυζαντινές εκκλησίες της ίδιας περιόδου στην Αθήνα, αλλά και αλλού, μιας κι έχει χτιστεί εξ’ ολοκλήρου από τα αρχιτεκτονικά μέλη (spolia) παλαιότερων κτιρίων, από την Κλασική εποχή μέχρι τον 12ο ή 13ο αιώνα, οπότε μάλλον αποκλείεται μια πρωϊμότερη ημερομηνία κτίσης[1].
Επιπλέον η ιστορικός Bente Kilerich ανάλυψε πως ο αρχαιοδίφης Κυριακός Αγκωνίτης κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του στην Αθήνα το 1436 αναφέρεται σε μια αρχαία επιγραφή που βρισκόταν στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας και η οποία σήμερα είναι εντοιχισμένη στη Μικρή Μητρόπολη.
Σύμφωνα με την Κilerich το γεγονός αυτό σημαίνει πως ο ναός χτίστηκε μετά το 1436[2] και ίσως έχει σχέση με την κατάληψη της παλαιάς μητρόπολης της Αθήνας (Παναγία η Αθηνιώτισσα) στον Παρθενώνα από τους Οθωμανούς και τη μετατροπή της σε τζαμί.[3] Η αρχαιολόγος Όλγα Παλαγιά σχολιάζοντας την πρόταση της Killerich, επισημαίνει πως το πλήθος των αρχαιοελληνικών ανάγλυφων που έχουν εντοιχιστεί στο ναό παραπέμπουν περισσότερο σε μια όχι μεταβυζαντινή (ή βυζαντινή) αλλά φράγκικη αισθητική.
Η πιθανότητα η Μικρή Μητρόπολη να είναι μια Ιταλική εκκλησία που ανεγέρθηκε από ουμανιστή χορηγό στην κορύφωση της Φλωρεντινής Αναγέννησης, χρίζει περισσότερης μελέτης, σύμφωνα με την Παλαγιά, η οποία επίσης σημειώνει πως η ερευνήτρια Mary-Lee Coulson της υπέδειξε ότι η τοποθέτηση ημερολογίων (όπως η ζωφόρος που υπάρχει στην πρόσοψη της εκκλησίας) ή ρολογιών ήταν μια σύνηθης πρακτική στις λατινικές εκκλησίες του Μεσαίωνα.[4] Εξάλλου η Αθήνα εκείνη την περίοδο αποτελούσε κτήση της Οικογένειας Ατσαγιόλι μιας από τις διασημότερες οικογένειες της Φλωρεντίας που βασίλεψε στο Δουκάτο των Αθηνών από το 1385 έως το 1458.
Το όνομα γοργοεπήκοος είναι βυζαντινή ποσωνυμία της Θεοτόκου, και σημαίνει «από ψηλά σπεύδουσα και ταχεία βοήθεια». Είναι ένας από τους ναούς βυζαντινού ρυθμού που κτίστηκαν μέσα στη πόλη της Αθήνας. Είναι κτισμένος επάνω στα ερείπια αρχαίου ναού της Ειλειθύιας, της λεγόμενης Λυτηρίας και Ελευθούσας, και σήμερα εκ παραφθοράς «Ελευθερούσας». Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός της εκκλησίας είναι ο ημισύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο ή βυζαντινού ρυθμού της εποχής μετά τον Ιουστινιανό. Έχει τετράγωνη κάτοψη και τρούλο στηριζόμενο επάνω σε τύμπανο κομψό και μάλλον ψηλό.
Το κτίριο είναι διαστάσεων 12,20 x 7,60 μ. Ο ναός είναι τετρακιόνιος, σταυροειδής εγγεγραμμένος, με τριμερή νάρθηκα, του οποίου το κεντρικό, καμαροσκεπές τμήμα είναι ψηλότερο από τα δύο πλάγια. Οι τοίχοι του ναού είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένοι από μεγάλους μαρμάρινους ακόσμητους λίθους και ανάγλυφα, που προέρχονται από αρχαία ελληνικά, ρωμαϊκά και Βυζαντινά μνημεία, ενώ δεν έχουν χρησιμοποιηθεί πουθενά πλίνθοι.[5]
Πολλά από τα υλικά του κτιρίου είναι από την κλασική αρχαιότητα, ενώ οι κατασκευαστές της τα επεξεργάστηκαν προσθέτοντας καινούργια διακοσμητικά στοιχεία για να ταιριάζουν στην νεότερη αρχιτεκτονική της εποχής τους. Οι γλυπτές αναπαραστάσεις συνδυάζουν χριστιανικά και παγανιστικά στοιχεία με αρχαία ελληνική διακόσμηση. Στην πρόσοψη και πάνω από την κύρια είσοδο, υπάρχει μια ζωφόρος από Πεντελικό μάρμαρο με παραστάσεις αστερισμών του ζωδιακού κύκλου και εορταστικών εκδηλώσεων που αντιπροσωπεύουν τους μήνες του Αττικού ημερολογίου[6].