Recep Tayyip Erdoğan, τελικά με ποιανού πλευρά είσαι;

Aυτό είναι το ερώτημα που αναμφισβήτητα θα αναδυθεί και στο μυαλό του Ουκρανού προέδρου Volodymyr Zelenskyy όταν θα συναντήσει τον Τούρκο ομόλογό του Recep Tayyip Erdoğan στο Lviv σήμερα Πέμπτη. Από όλα τα μέλη της συμμαχίας του ΝΑΤΟ, ο Erdogan είναι o ηγέτης που αλλάζει πιο εύκολα από οποιονδήποτε άλλον τις απόψεις του…

Thank you for reading this post, don't forget to subscribe!

Από τους Barbara Moens, Sarah Anne Aarup και Paola Tama/POLITICO

Από τη μία πλευρά, ο Zelenskyy έχει λόγους να ευχαριστήσει τον Τούρκο ηγέτη. Ο Erdogan προσπαθεί να παρουσιαστεί ως ουδέτερος διαμεσολαβητής ισχύος στη Μαύρη Θάλασσα, μεσολαβώντας μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας προκειμένου να επιτραπεί η επανέναρξη των εξαγωγών σιτηρών από τα αποκλεισμένα ουκρανικά λιμάνια.

Μία τουρκική εταιρεία -ένα από τα στελέχη της οποίας είναι ο γαμπρός του Erdogan- είναι ο προμηθευτής των μη επανδρωμένων αεροσκαφών Bayraktar που έχουν δώσει στις ουκρανικές δυνάμεις μια αποφασιστική ώθηση στο πεδίο της μάχης, συγκεντρώνοντας την οργή του Ρώσου προέδρου Vladimir Putin. Ο Erdogan απέκλεισε επίσης τη Μαύρη Θάλασσα για τις ρωσικές ναυτικές ενισχύσεις μέσω του Βοσπόρου.

Από την άλλη πλευρά, η Τουρκία αντιμετωπίζει κατηγορίες ότι είναι κερδοσκόπος του πολέμου, ή μάλλον αυτό που οι ειδικοί των κυρώσεων αποκαλούν «μαύρο ιππότη» —ένα έθνος που βοηθά στην αποφυγή των διεθνών εμπάργκο για δικό του όφελος.

Η άνοδος της εμπορικής σχέσης Τουρκίας-Ρωσίας και η υιοθέτηση ενός ρωσικού συστήματος πληρωμών από τις τουρκικές τράπεζες πυροδότησε εικασίες ότι η Άγκυρα αποκομίζει μεγάλα οφέλη δίνοντας χείρα βοηθείας στη Μόσχα, καθώς η δική της κακοδιαχειριζόμενη και ακρωτηριασμένη από τον πληθωρισμό οικονομία της είναι εκτός ελέγχου.

Η Τουρκία «είναι υπέρ της Ουκρανίας χωρίς να είναι εναντίον της Ρωσίας», υποστηρίζει ο πρώην Τούρκος διπλωμάτης Sinan Ülgen, ανώτερος συνεργάτης στο think tank Carnegie Europe.

Πολλοί δυτικοί διπλωμάτες, ωστόσο, είναι λιγότερο επιεικής για το διπλό παιχνίδι της Τουρκίας. «Δεν μπορείτε να είστε και με τις δύο πλευρές σε έναν πόλεμο σαν αυτόν. Είσαι μέλος του ΝΑΤΟ!» παραπονέθηκε στο POLITICO ένας εκπρόσωπος μίας χώρας της ΕΕ που θέλησε να κρατήσει την ανωνυμία του.

Στην πράξη, ελάχιστα μπορούν να κάνουν τα δυτικά έθνη για την περίεργη στάση της Τουρκίας. Υπάρχουν κάποια σημεία μόχλευσης που διατηρούν οι ΗΠΑ και η ΕΕ έναντι της Άγκυρας, αλλά οι κίνδυνοι από τη χρησιμοποίηση τους είναι υψηλοί. Η Ελλάδα ήδη κατηγορεί την Τουρκία για ολοένα και πιο επικίνδυνες στρατιωτικούς λεονταρισμούς με επιδρομές μαχητικών αεροσκαφών στο Αιγαίο Πέλαγος, τονίζοντας επίσης ότι σπρώχνει μετανάστες στα ύδατά της. Η Δύση επίσης δεν θέλει ο Erdogan να επιστρέψει στο βέτο του για την ένταξη της Φινλανδίας και της Σουηδίας στο ΝΑΤΟ.

«Μαύρος ιππότης»

Προς το παρόν, οι Βρυξέλλες και η Ουάσιγκτον απλώς παρακολουθούν τις κινήσεις της Άγκυρας.

Το εμπόριο μεταξύ Μόσχας και Άγκυρας αυξάνεται. Οι εξαγωγές της Τουρκίας στη Ρωσία εκτινάχθηκαν από τα 417,3 εκατομμύρια δολάρια τον Ιούλιο του 2021 σε 730 εκατομμύρια δολάρια τον Ιούλιο του 2022. Οι εισαγωγές από τη Ρωσία εκτινάχθηκαν από 2,5 δισεκατομμύρια δολάρια τον Ιούλιο του 2021 σε 4,4 δισεκατομμύρια δολάρια τον Ιούλιο του 2022. Μειώνοντας τον θόρυβο που δημιουργείται από τις αυξήσεις στις τιμές του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, είναι σαφές ότι η Ρωσία έχει πλέον ξεπεράσει την Κίνα ως η μεγαλύτερη ενιαία πηγή τουρκικών εισαγωγών. Η Ρωσία αντιπροσώπευε μερίδιο 17% των εισαγωγών στην Τουρκία μεταξύ Απριλίου και Ιουνίου 2022, σε σύγκριση με μερίδιο 10% ένα χρόνο νωρίτερα.

Οι ευρωπαϊκές εταιρείες είναι επιφυλακτικές για τον κίνδυνο που ενέχει το εμπόριο με τη Ρωσία, ακόμη και όταν πρόκειται για προϊόντα που δεν υπόκεινται σε κυρώσεις. Αντίθετα, χρησιμοποιούν την Τουρκία ως εξαγωγική βάση για τον ανεφοδιασμό της Ρωσίας. Αν και αυτό μπορεί να εγείρει ηθικά ερωτήματα, δεν πρόκειται επισήμως για καταστρατήγηση των  κυρώσεων.

Ρωσία – Τουρκία | Πόσο μακριά οδηγεί το «φλερτ»;

Αλλά η Τουρκία δρα σε μια γκρίζα ζώνη, υποστηρίζουν οι ειδικοί.

Εάν οι ευρωπαϊκές εταιρείες εξάγουν σκόπιμα προϊόντα που υπόκεινται σε κυρώσεις στην Τουρκία, τα οποία στη συνέχεια μεταπωλούνται στη Ρωσία, αυτό μπορεί να θεωρηθεί ως καταστρατήγηση των κυρώσεων, δήλωσε ο Jan Dunin-Wasowicz, δικηγόρος της Hughes Hubbard & Reed που επικεντρώνεται στη διασυνοριακή συμμόρφωση και την κανονιστική επιβολή. «Δεν μπορείτε εν γνώσει σας και σκόπιμα να συμμετάσχετε σε μια δραστηριότητα που θα ήταν παράνομη αν είχε γίνει απευθείας».

Η Maria Shagina, ερευνήτρια στο Διεθνές Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών, παρατήρησε: «Ενώ όλοι επικεντρώνονται στην Κίνα, η Τουρκία είναι πολύ πιο τολμηρή και πιο ενεργή στο να ισορροπεί σε αυτό το όριο του νόμιμου και του παράνομου».

Πρώην ανώτερος αξιωματούχος στο Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ είπε στο POLITICO ότι η Τουρκία, η οποία επωφελείται από την προνομιακή πρόσβαση στην αγορά της ΕΕ μέσω της ουσιαστικά αδασμολόγητης τελωνειακής ένωσης με τις Βρυξέλλες, είχε (και έχει) αναπτύξει τη φήμη της πρώτης γραμμής ως προς τη καταστρατήγηση των κυρώσεων. Προειδοποίησε, ωστόσο, ότι η πραγματική καταστρατήγηση των μέτρων κατά της Ρωσίας συχνά δεν αποτυπώνεται στα επίσημα στοιχεία του εμπορίου, τα οποία ως επί το πλείστον δείχνουν απλώς την ανακατεύθυνση του συνόλου των εμπορευμάτων, χωρίς πολλές λεπτομέρειες.

Εκτός από την αύξηση των εμπορικών σχέσεων, υπάρχουν επίσης ανησυχίες ότι η Τουρκία βοηθά τη Ρωσία προκειμένου να ξεπεράσει τον οικονομικό ασφυκτικό φραγμό κατά της Μόσχας. Ο Putin και ο Erdogan συμφώνησαν νωρίτερα αυτόν τον μήνα να διευθετήσουν μέρος του εμπορίου τους σε ρούβλια. Πέντε τουρκικές τράπεζες έχουν επίσης υιοθετήσει το ρωσικό σύστημα πληρωμών Mir —μία εναλλακτική λύση στο δυτικό σύστημα πληρωμών SWIFT, από το οποίο έχουν αποκλειστεί τα περισσότερα ρωσικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα.

Ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας, Mevlüt Çavuşoğlu, αναζωπυρώνοντας τις φλόγες της καχυποψίας, είπε επίσης ότι οι Ρώσοι ολιγάρχες είναι ευπρόσδεκτοι στην Τουρκία. Και ως απόδειξη αυτού, το Eclipse, ένα από τα σούπερ γιοτ του Roman Abramovic, πρώην ιδιοκτήτη της ποδοσφαιρικής ομάδας Chelsea, εθεάθη την περασμένη εβδομάδα στο λιμάνι του Μαρμαρά, σύμφωνα με το τουρκικό πρακτορείο ειδήσεων Anadolu.

Η ίδια η Τουρκία απορρίπτει τις ανησυχίες της Δύσης και δηλώνει ότι οι ροές νέων αγαθών απλώς αντανακλούν μια αλλαγή στα εμπορικά πρότυπα που ελήφθησαν απόλυτα νόμιμα εκ μέρους του ιδιωτικού τομέα. «Κάναμε σαφές ότι δεν θα επιτρέψουμε στην Τουρκία να αποτελέσει κανάλι για την παράκαμψη ή την αποφυγή των κυρώσεων», δήλωσε Τούρκος διπλωμάτης. «Θέλουμε να διατηρήσουμε το εμπόριο μας με τη Ρωσική Ομοσπονδία, αλλά δεν κάνουμε κανένα σημαντικό νέο βήμα».

Ο αξιωματούχος, ωστόσο, αναγνώρισε ότι η Άγκυρα βαδίζει σε μια «λεπτή γραμμή» και ότι η χώρα «το κάνει αυτό πολύ προσεκτικά».

Η σχέση Ρωσίας-Τουρκίας; Αρκετά περίπλοκη

Η στενότερη συνεργασία μεταξύ Τουρκίας και Ρωσίας έχει σαφή οικονομικά οφέλη για τον Erdogan, ο οποίος βρίσκεται αντιμέτωπος με τις εκλογές του επόμενου έτους εν μέσω πληθωρισμού που βρίσκεται στα ύψη. Η Άγκυρα επίσης, απλά, δεν έχει την πολυτέλεια να κόψει τους δεσμούς με τη Μόσχα.

«Η Τουρκία εξαρτάται από τη Ρωσία με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους», είπε ο Yevgeniya Gaber, μη κάτοικος στην Τουρκία ανώτερος συνεργάτης του think tank Atlantic Council, επισημαίνοντας τον μαζικό ρωσικό τουρισμό στην Τουρκία και τις ρωσικές ενεργειακές ροές. Η Ρωσία παρείχε περίπου το ένα τέταρτο των εισαγωγών πετρελαίου της Τουρκίας και σχεδόν το ήμισυ των αναγκών της σε φυσικό αέριο το 2021, και η Μόσχα ελέγχει επίσης τον πυρηνικό σταθμό της Τουρκίας στο Akkuyu.

Μία κρίση στις σχέσεις Τουρκίας-Ρωσίας «θα ήταν μπούμερανγκ και θα δημιουργούσε πολλά προβλήματα στον Erdogan Ερντογάν ενόψει των εκλογών», δήλωσε ο Gaber, ο οποίος είναι επίσης πρώην Ουκρανός διπλωμάτης.

Τα πολιτικά οφέλη, ωστόσο, είναι εξίσου σημαντικά, καθώς ο Erdogan προσπαθεί να κοιτάξει στο εξωτερικό προκειμένου να βρει λύσεις για τα μεγάλα προβλήματα της χώρας του.

Η Ρωσία και η Τουρκία βρίσκονται σε αντίθετα άκρα αρκετών συγκρούσεων στην περιοχή, συμπεριλαμβανομένης της Κριμαίας. Αλλά η διπλωματική συνεργασία μεταξύ Putin και Erdogan βοήθησε επίσης στην αντιμετώπιση ορισμένων περιφερειακών συγκρούσεων στην περιοχή, είπε ο πρώην διπλωμάτης Ülgen, επισημαίνοντας την ειρηνευτική διαδικασία της Αστάνα για τη Συρία και τη συμφωνία γύρω από την αμφισβητούμενη περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.

Τι θα συμβεί;

Τα δυτικά έθνη πιέζουν την Τουρκία να αποφύγει να λειτουργήσει ως hotspot παράκαμψης των κυρώσεων. Σήμερα, που το πολιτικό περιθώριο για τη Δύση να επιβάλει νέες κυρώσεις στη Ρωσία έχει στενέψει, η εστίαση μετατοπίζεται ακόμη περισσότερο στη διασφάλιση της επιβολής των υφιστάμενων κυρώσεων.

Ο Peter Stano, εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δήλωσε ότι είναι σημαντικό η Τουρκία «να μην προσφέρει λύσεις παράκαμψης στη Ρωσία», προσθέτοντας ότι «συνεχίζουμε να παρακολουθούμε στενά την κατάσταση από αυτή την άποψη».

Ο Francesco Giumelli, αναπληρωτής καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Groningen στην Ολλανδία, είπε ότι μένει να δούμε πόσο καιρό η ΕΕ και άλλα μέλη του ΝΑΤΟ θα ανέχονται τον Erdogan να παίζει «αυτό το διπλό παιχνίδι μεταξύ των συμφωνιών με τον Putin, αλλά ταυτόχρονα, όντας επίσης μέλος του ΝΑΤΟ και πολύ κοντά στις ΗΠΑ, με τα βέτο όσον αφορά το ΝΑΤΟ».

Αλλά υπάρχουν τόσα πολλά που μπορεί να κάνει η Δύση.

Οι Βρυξέλλες, για παράδειγμα, έχουν κάποιο είδος πολιτικής πίεσης προς την Τουρκίας κυρίως όσον αφορά την απελευθέρωση του καθεστώτος βίζας για τους Τούρκους πολίτες. Ο Stano επεσήμανε επίσης στο POLITICO το καθεστώς της Τουρκίας ως υποψήφιας χώρας προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αλλά αυτή η διαδικασία προσχώρησης πάγωσε σε όλα εκτός, από την ανακοίνωση της υποψηφιότητας, τον Ιούνιο του 2018.

Το ίδιο ισχύει και για την τελωνειακή ένωση, την οποία η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσπάθησε να εκσυγχρονίσει το 2016, αλλά αυτές οι συνομιλίες έχουν σταματήσει λόγω της επιδείνωσης των σχέσεων ΕΕ-Τουρκίας.

«Αν βρισκόμασταν σε έναν διαφορετικό κόσμο όπου η σχέση Τουρκίας-ΕΕ ήταν ισχυρή… η ΕΕ θα μπορούσε να είχε μεγαλύτερη εξουσία στην Τουρκία [για τις κυρώσεις]», είπε ο Ülgen. «Αλλά τώρα, δεν υπάρχει τίποτα από αυτά». Ο ίδιος τόνισε ότι δεν υπάρχει περιθώριο στην υπάρχουσα τελωνειακή ένωση για οποιαδήποτε πολιτική επιρροή προς την Τουρκία. Αυτή η κατάσταση θα ήταν διαφορετική εάν οποιοσδήποτε εκσυγχρονισμός της τελωνειακής ένωσης ήταν απαραίτητο να επικυρωθεί πολιτικά στις Βρυξέλλες, αλλά αυτό δεν ισχύει.

Ωστόσο, η Ουάσιγκτον εξαπολύει κάπως πιο αυστηρές προειδοποιητικές βολές προς την Άγκυρα ώστε να μην πάει πολύ μακριά. Αμερικανός αξιωματούχος είπε ότι εάν η Τουρκία συνάψει επίσημη οικονομική συνεργασία με τη Ρωσία, η Ουάσιγκτον θα εξετάσει το ενδεχόμενο να συστήσει στις δυτικές εταιρείες να αποσύρουν ή να μειώσουν τους οικονομικούς δεσμούς τους με την Άγκυρα. «Πιστεύουμε ότι η Τουρκία πρέπει να είναι παγκόσμιος προορισμός για επιχειρήσεις και κεφάλαια, αλλά μια στενότερη σχέση με τη Ρωσία θα δημιουργήσει πραγματικούς κινδύνους για την ενσωμάτωση της Τουρκίας με τον υπόλοιπο κόσμο», είπε ο αξιωματούχος.

Ο Erdogan, από την πλευρά του, ξέρει επίσης ότι δεν πρέπει να κάνει την υπέρβαση. Ο Τούρκος αξιωματούχος είπε ότι η Άγκυρα γνωρίζει τους «κινδύνους από δευτερεύουσες κυρώσεις», αλλά προειδοποίησε επίσης για αντίποινα, ειδικά ως προς τις ΗΠΑ. «Εάν στοχοποιηθούν τουρκικές εταιρείες, θα αντιδράσουμε και αυτό θα ήταν αντιπαραγωγικό», είπε ο αξιωματούχος.

Ο Doug Palmer συνεισέφερε στο ρεπορτάζ από την Ουάσιγκτον και η Cristina Gallardo συνεισέφερε στο ρεπορτάζ από το Λονδίνο.