Φιλοδοξία του παρόντος είναι να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο η Ελλάδα θα μπορούσε ενδεχομένως να εγείρει αξιώσεις δυνάμει της Συνθήκης για τον Χάρτη Ενέργειας (Energy Charter Treaty–ECT) κατά της Τουρκίας, ενόψει της παραβίασης της ελληνικής υφαλοκρηπίδας από την τελευταία.
Η ανάλυση εκκινεί με την υπενθύμιση των γεγονότων στο Αιγαίο όσον αφορά την κλιμάκωση της έντασης μεταξύ των δύο χωρών. Στη συνέχεια προσεγγίζεται ο τρόπος με τον οποίο η Συνθήκη για τον Χάρτη Ενέργειας (ΣXΕ) δύναται να αξιοποιηθεί για την επίλυση αυτής της διαφοράς. Τέλος, γίνεται αναφορά στο είδος των αξιώσεων που θα μπορούσε να προβάλει η Ελλάδα, προκειμένου να ανακόψει τις σχετικές ενέργειες της Τουρκίας, καθώς και τα πλεονεκτήματα της ενεργοποίησης της διαιτητικής επίλυσης της διαφοράς.
Το ιστορικό της διαφοράς
Τον Αύγουστο 2020 η Τουρκία απέστειλε το κρατικό σκάφος σεισμικών ερευνών “Oruc Reis” στα ύδατα μεταξύ Κρήτης και Κύπρου, εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας. Η αποστολή του “Oruc Reis” είχε πυροδοτήσει εκ νέου περιφερειακές εντάσεις, ιδίως επειδή το ερευνητικό σκάφος επιχειρούσε σε σχηματισμό με συνοδεία πέντε σκαφών του τουρκικού πολεμικού ναυτικού.
Εξάλλου, για να ενισχύσει τις διεκδικήσεις της στην ανατολική Μεσόγειο, η Τουρκία υπέγραψε μια παράνομη συμφωνία για τα θαλάσσια σύνορα με τη διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση της Λιβύης, χωρίς τη συμμετοχή της Ελλάδας.
Η ως άνω συμφωνία θαλάσσιας οριοθέτησης καταγγέλθηκε από όλες τις γειτονικές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Αιγύπτου. Επισημαίνεται ότι η οριοθέτηση στερείται νομικής βάσης και είναι αντίθετη με το διεθνές δίκαιο, μεταξύ άλλων, επειδή μια διεθνής συνθήκη δεν μπορεί να δημιουργεί υποχρεώσεις για τρίτα κράτη, σύμφωνα με το άρθρο 34 της Σύμβασης της Βιέννης του 1969 για το δίκαιο των συνθηκών.
Προκειμένου να ακυρώσει στην πράξη τη συμφωνία Τουρκίας-Λιβύης, η Ελλάδα υπέγραψε συμφωνία με την Αίγυπτο για τον καθορισμό αποκλειστικής οικονομικής ζώνης στην ανατολική Μεσόγειο μεταξύ των δύο χωρών. Ακολούθως, η Τουρκία κήρυξε την ελληνο-αιγυπτιακή συμφωνία “ανύπαρκτη” και άρχισε να διεξάγει σεισμικές έρευνες στην περιοχή που περιέχει πολλά υποσχόμενα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου.
Ο ρόλος της ΣΧΕ: πεδίο εφαρμογής και εξωεδαφική εφαρμογή της
Η Συνθήκη για τον Χάρτη Ενέργειας (ΣΧΕ) είναι μια πολυμερής διεθνής συμφωνία που εισάγει ένα ειδικόνομικό πλαίσιο για τη διασυνοριακή συνεργασία στον τομέα της ενέργειας. Προωθεί την ενεργειακή ασφάλεια μέσω ανοικτών και ανταγωνιστικών αγορών ενέργειας, σεβόμενη παράλληλα την αρχή της κυριαρχίας των κρατών επί των ενεργειακών τους πόρων.
Η ΣΧΕ εφαρμόζεται σε όλες τις πτυχές των εμπορικών ενεργειακών δραστηριοτήτων, συμπεριλαμβανομένων του εμπορίου, της διαμετακόμισης, της προστασίας των επενδύσεων και της ενεργειακής απόδοσης. Είναι νομικά δεσμευτική και περιλαμβάνει μηχανισμούς επίλυσης των διαφορών που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της και ανακύπτουν μεταξύ ενός ξένου επενδυτή και ενός κράτους υποδοχής της επένδυσης (άρθρο 26 ΣΧΕ), καθώς και μεταξύ των συμβαλλόμενων κρατών (άρθρο 27 ΣΧΕ). Η Τουρκία και η Ελλάδα είναι αμφότερα συμβαλλόμενα μέρη της ΣΧΕ.
Αναμφισβήτητα, η διένεξη μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας δεν είναι απλώς μια συνοριακή διαφωνία, αλλά και μια ενεργειακή διαφορά που τροφοδοτείται από αντικρουόμενα συμφέροντα σε σχέση με τα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Αυτό καθίσταται εμφανές από το γεγονός ότι τουρκικά πολεμικά πλοία συνοδεύουν ένα ερευνητικό σκάφος που διερευνά την ύπαρξη υδρογονανθράκων στην επίμαχη περιοχή. Ως εκ τούτου, η εν λόγω ενεργειακή διαφορά μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της ΣΧΕ.
Οι ενέργειες της Τουρκίας να αναπτύξει το ναυτικό της και ένα ερευνητικό σκάφος εντός της υφαλοκρηπίδας της Ελλάδας παραβιάζουν σειρά διεθνών υποχρεώσεων της Τουρκίας που περιλαμβάνονται στο Μέρος ΙΙΙ της ΣΧΕ. Αποσταθεροποιώντας, με την προφανή επιθετικότητά της, το νομικό και επιχειρηματικό περιβάλλον για δυνητικούς ξένους επενδυτές στον τομέα της ενέργειας, η Τουρκία παραβιάζει το άρθρο 10 ΣΧΕ, το οποίο προβλέπει το πρότυπο δίκαιης και ισότιμης μεταχείρισης (Fair and Equitable Treatment standard- FET).
Δεδομένου ότι οι παραβιάσεις της ΣΧΕ — οι οποίες καταλογίζονται άμεσα στην Τουρκία — έλαβαν χώρα πέραν των συνόρων της τελευταίας, ενδέχεται να προκύψουν αμφιβολίες σχετικά με την εδαφική εφαρμογή της ΣΧΕ για τις παράνομες διασυνοριακές πράξεις της Τουρκίας στα ελληνικά ύδατα. Ωστόσο, διεθνή διαιτητικά δικαστήρια σε διαδικασίες επενδυτικής διαιτησίας επί διαφορών που ανέκυψαν από την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία έχουν ήδη επικυρώσει την εξωεδαφική εφαρμογή των διεθνών επενδυτικών συμφωνιών.
Η θέση αυτή επιβεβαιώθηκε περαιτέρω από τα εθνικά δικαστήρια της Ελβετίας και των Κάτω Χωρών που αποδέχθηκαν την εκτέλεση των εν λόγω διαιτητικών αποφάσεων. Στην αυτή λογική, η ΣΧΕ —μια πολυμερής επενδυτική συμφωνία —έχει ωσαύτως εξωεδαφική εφαρμογή.
Η Ελλάδα δύναται να κινήσει διαδικασία επενδυτικής διαιτησίας μεταξύ κρατών, βασιζόμενη στην άνευ όρων συγκατάθεση της Τουρκίας για διαιτησία δυνάμει του άρθρου 27 της ΣΧΕ. Η εν λόγω διαιτησία θα διεξαχθεί βάσει των Κανόνων Διαιτησίας της UNCITRAL και η Ελλάδα μπορεί να υποστηρίξει ότι οι ενέργειες της Τουρκίας να αναπτύξει το πολεμικό ναυτικό της και ένα ερευνητικό σκάφος στην υφαλοκρηπίδα της δεν είναι σύμφωνες με τις διεθνείς υποχρεώσεις της που απορρέουν από το Μέρος ΙΙΙ της ΣΧΕ (κυρίως από το άρθρο 10 αυτής).
Η αξίωση βάσει του άρθρου 27 της ΣΧΕ
Οι τρέχουσες παραχωρήσεις πετρελαίου και φυσικού αερίου της Ελλάδας βρίσκονται κυρίως στο Ιόνιο Πέλαγος και στα ανοικτά της Νότιας Κρήτης, δηλαδή σε περιοχές που απέχουν πολύ από τα σημεία δράσης των τουρκικών σεισμικών και πολεμικών πλοίων. Ως εκ τούτου, η Ελλάδα δεν θα μπορούσε να υποβάλει αίτηση διπλωματικής προστασίας για την προστασία των υπηκόων της που εμποδίζονται από τις παράνομες ενέργειες της Τουρκίας, ούτε άμεση επενδυτική αξίωση για την προστασία των συμφερόντων συγκεκριμένης κρατικής επιχείρησης ενέργειας.
Ωστόσο, η Ελλάδα δύναται να υποβάλει αναγνωριστική αγωγή, ζητώντας να αναγνωριστεί από ad hoc διαιτητικό δικαστήριο ότι οι συγκεκριμένες ενέργειες της Τουρκίας παραβιάζουν το Μέρος ΙΙΙ της ΣΧΕ. Με τον τρόπο αυτό, η Ελλάδα δεν χρειάζεται να υποδείξει συγκεκριμένους επενδυτές που έχουν ήδη υποστεί ζημία από τις ενέργειες της Τουρκίας.
Αντιθέτως, αρκεί να υποστηριχθεί ότι η δράση της Τουρκίας δεν είναι σύμφωνη με τη ΣΧΕ και, ως εκ τούτου, ενδέχεται να επηρεάσει αρνητικά τους επενδυτές στον τομέα της ενέργειας. Επιπλέον, δύναται να ζητήσει από το διαιτητικό δικαστήριο να διαταχθεί η Τουρκία να παύσει τις εν λόγω ενέργειες που παραβιάζουν τις διεθνείς υποχρεώσεις της που απορρέουν από την ΣΧΕ.
Εν προκειμένω δύναται να αξιοποιηθεί το παράδειγμα του Μεξικού που το 2000 κατέθεσε διαιτητική αγωγή κατά των Ηνωμένων Πολιτειών στο πλαίσιο της διεθνούς Συμφωνίας Ελεύθερων Συναλλαγών της Βορείου Αμερικής NAFTA (North American Free Trade Agreement). Συγκεκριμένα, το Μεξικό ζήτησε να αναγνωριστεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν παραβιάσει τις εκ της ΝAFTA εκπορευόμενες υποχρεώσεις τους, διατηρώντας σε ισχύ ένα μορατόριουμ για την επεξεργασία αιτήσεων από μεξικανικής ιδιοκτησίας επιχειρήσεις φορτηγών μεταφορών.
Το Μεξικό δεν είχε κινήσει διαδικασία εξ ονόματος ειδικά κατονομαζόμενων επενδυτών, οπότε οι Ηνωμένες Πολιτείες ζήτησαν από το Μεξικό να προσδιορίσει τους συγκεκριμένους μεξικανούς υπηκόους που δραστηριοποιούνται στον τομέα των μεταφορών με φορτηγά στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίοι είχαν πληγεί από το μορατόριουμ. Ωστόσο, το διαιτητικό δικαστήριο έκρινε ότι το μορατόριουμ αυτό καθαυτό ήταν ασύμβατο με τις υποχρεώσεις της NAFTA, ακόμη και αν το Μεξικό δεν μπορούσε να εντοπίσει ή να υποδείξει συγκεκριμένο μεξικανό υπήκοο που επηρεάζεται από το μορατόριουμ.
Τα πλεονεκτήματα της διαιτησίας στο πλαίσιο της ΣΧΕ
Στο παρελθόν η Ελλάδα προσπάθησε ήδη μία φορά να κινήσει διεθνή διαδικασία κατά της Τουρκίας για την επίλυση του ζητήματος της οριοθέτησης των θαλάσσιων συνόρων τους στην υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου, προσφεύγοντας στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Ωστόσο, η Τουρκία διαφώνησε με τη δικαιοδοσία του Δικαστηρίου, καθώς δεν είχε συναινέσει στην υποβολή της διαφοράς σε αυτό. Ως εκ τούτου, στην απόφαση του 1978, το Δικαστήριο της Χάγης έκρινε ότι δεν είχε αρμοδιότητα να εξετάσει την υπόθεση.
Εν προκειμένω, με τη διαφορά μεταξύ των δύο κρατών να έχει αναδείξει χαρακτηριστικά με επίκεντρο την ενέργεια και με τα δύο κράτη έχουν ήδη προκαταβολικά δώσει την άνευ όρων συγκατάθεσή τους (“open offer”) να επιλύσουν τις διαφορές τους σε ενεργειακά θέματα ενώπιον διαιτητικού δικαστηρίου με βάση τους κανόνες διαιτησίας της UNCITRAL, η ΣΧΕ διανοίγει μια εναλλακτική οδό για την επίλυση της διαμάχης ενώπιον αρμόδιου διεθνούς διαιτητικού δικαστηρίου που έχει την εντολή να εκδικάζει διαφορές που σχετίζονται με την ενέργεια.
Ένα σημαντικό πλεονέκτημα της επενδυτικής διαιτησίας βάσει της ΣΧΕ είναι ότι η Ελλάδα μπορεί να ζητήσει από το διαιτητικό δικαστήριο να διατάξει προσωρινά μέτρα ώστε, εν αναμονή της απόφασης, η Τουρκία να μην μπορεί να προβεί σε εξερεύνηση ή έρευνα όσον αφορά την επίμαχη περιοχή. Επιπλέον, επί μη συμμόρφωσης με τα εν λόγω προσωρινά μέτρα, η Ελλάδα δύναται να αιτηθεί την επιβολή προκαθορισμένου χρηματικού προστίμου, το ύψος του οποίου θα πρέπει να είναι σημαντικό, ώστε να λειτουργεί αποτρεπτικά.
Σημειώνεται ότι τα προσωρινά μέτρα που επαπειλούν χρηματικές ποινές μπορούν να έχουν τη μορφή προσωρινής απόφασης (άρθρο 26 των κανόνων διαιτησίας της UNCITRAL). Αυτό σημαίνει ότι, εάν η Τουρκία δεν συμμορφωθεί, η Ελλάδα μπορεί να εκτελέσει την εν λόγω προσωρινή απόφαση κατά της Τουρκίας σε οποιαδήποτε από τις 169 συμβαλλόμενες χώρες της Σύμβασης της Νέας Υόρκης του 1958 για την αναγνώριση και εκτέλεση αλλοδαπών διαιτητικών αποφάσεων και να εισπράττει τις χρηματικές ποινές κάθε φορά που η Τουρκία αγνοεί τα διαταχθέντα προσωρινά μέτρα.
Ένα άλλο -ίσως όχι άμεσα εμφανές- πλεονέκτημα, το οποίο όμως δεν πρέπει να παραβλέπεται, είναι ότι με την ενεργοποίηση επενδυτικής διαιτησίας με βάση τη ΣΧΕ κατά της Τουρκίας, η Ελλάδα μπορεί να προστατευθεί από ενδεχόμενη ίδια διεθνή ευθύνη έναντι των ξένων ενεργειακών επιχειρήσεων που επενδύουν στα ελληνικά ύδατα. Πράγματι, σε περίπτωση που η Τουρκία παρεμποδίσει τις δραστηριότητες ξένων επενδυτών στην Ελλάδα, ορισμένοι από αυτούς μπορεί, με τη σειρά τους, να προβάλουν αξίωση “πλήρους προστασίας και ασφάλειας” (Full Protection & Security standard- FPS) κατά της Ελλάδας, επειδή η τελευταία δεν έλαβε κανένα μέτρο που να αποσκοπεί στην εξασφάλιση της νομικής τους προστασίας.
Ως εκ τούτου, η Ελλάδα μπορεί να βρεθεί στην παράδοξη θέση να πρέπει να καταβάλει αποζημίωση για τις ζημίες που προκλήθηκαν από τις παράνομες δραστηριότητες της Τουρκίας. Αντίθετα, αναλαμβάνοντας διεθνή νομική δράση κατά της Τουρκίας ενώπιον adhoc δικαστηρίου με βάσει τους Κανόνες της UNCITRAL, η Ελλάδα αποδεικνύει ότι έχει συμμορφωθεί με τη διεθνή της υποχρέωση που περιέχεται στην ΣXE αλλά και σε πολλές από τις διμερείς επενδυτικές της συνθήκες (BIT), να εγγυάται πλήρη προστασία και ασφάλεια στις ξένες επενδύσεις στο έδαφός της, καθώς και ότι προτίθεται να ενεργήσει ειρηνικά, στο πλαίσιο της διεθνούς νομιμότητας.
* Ο κ. Κομνηνός Κόμνιος είναι Επικ. Καθηγητής στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος, Δικηγόρος, Διαμεσολαβητής, Μέλος της Ολομέλειας της ΡΑΕ**
** Πρόκειται αποκλειστικά για προσωπικές επιστημονικές απόψεις του γράφοντος που δεν δεσμεύουν ούτε εκφράζουν την Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας.
